بخشی از مقاله
چکیده
هدف پژوهش تحلیل محتوای برنامه درسی کتاب مطالعات اجتماعی پایه ی ششم ابتدایی از منظر توجه به تربیت اخلاقی است. روش پژوهش، توصیفی از نوع تحلیل محتوا می باشد.جامعه آماری در دو بخش شامل، کتاب مطالعات اجتماعی پایه ی ششم دوره ی ابتدایی سال تحصیلی 94-95 و دیگری، متخصصان برنامه درسی از نظر تایید مولفه های تربیت اخلاقی، مورد نظر بوده است. در مورد اول، کل کتاب مذکور و در مورد دوم تعداد 20 نفر از متخصصان به عنوان نمونه انتخاب شدند. ابزار جمع آوری داده ها فرم تحلیل محتوای محقق ساخته بوده که در آن بر 10 مؤلفه تربیت اخلاقی و شاخص های آن تأکید شده است. روایی صوری و محتوایی ابزار، بر اساس نظرات کارشناسان دفتر برنامه ریزی و تألیف کتب درسی، استادان متخصص برنامه درسی مورد تایید قرار گرفته است. پایایی ابزار پژوهش بر اساس فرمول هولستی با ضریب پایایی %82 محاسبه گردید. روش تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از آمار توصیفی - فراوانی، درصد و میانگین - محاسبه گردید.
نتایج تحقیق نشان می دهد که میزان توجه به مولفه های تربیت اخلاقی در کتاب یادشده نامتعادل است و به مولفه های ارتباط عاطفی بین معلم و دانش آموز کمتر، اما به احساس مسئولیت و نوع دوستی بیشتر پرداخته شده است. به مولفه هایی مانند مهربانی، حس همکاری و تعاون توجه اندکی شده است. با توجه به نتایج نهایی میزان بکارگیری مولفه های ده گانه در سه سطح - متن، پرسش ها و فعالیت ها، تصاویر - نیز به یک اندازه نبوده است و این میزان در فعالیت ها و پرسشها بیشترین فراوانی را داشته است. از آنجا که تربیت اخلاقی در آموزش و پرورش یک امر بسیار مهم تلقی میشود، لذا توجه بیشتر به مولفه ها و شاخصهای تربیت اخلاقی در محتوای کتابهای درسی، به ویژه کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم ضروری به نظر می رسد.
واژگان کلیدی : تحلیل محتوا، کتاب درسی مطالعات اجتماعی، تربیت اخلاقی، پایه ششم ، دوره دبستان
مقدمه
جامعه امروز بشر دچار بحران هویت معنویت و اخلاق شده است. از اینرو، امروزه نیاز بشربه تزکیه و پرورش، به مراتب بیش از نیاز او به تعلیم و آموزش است. بیشک یکی از اهداف تأسیس آموزشگاه های رسمی - مدارس - کشور، تربیت اخلاقی دانشآموزان است. »مکتب و مدرسه عبارت است از : تأسیساتی که برای تربیت اخلاقی و علمی و بدنی ابناء نوع بشر دایر میگردد.« بر این اساس، دانشآموزان اماناتی در دست مراکز آموزشی هستند که این مراکز سهم مؤثری در شکوفایی استعدادها، بروزخلاقیت و تربیت اخلاقی آنها دارند که در سایه آگاهی و بصیرت حاصل میشود. - جمعی از نویسندگان، . - 1388
آنچه که در امر اخلاق و ارزشها مهم است، علاوه بر تأکید بر ضرورت توجه به اخلاقیات و ارزشها، توجه به روشها و رویکردهای درست آموزش اخلاقی و ارزشی است.بسیاری از تردیدها و ابهاماتی که نسبت به اخلاق و ارزشها وجود دارد ، نه لزوما به خاطر تردید درضرورت ، بلکه به خاطرتردید نسبت به روشهای آموزش وتربیت اخلاقی درمدارس و دیگر نهادهای مربوط است.این تردید نیزخود ناشی ازفقدان مدل خاص و روشن تربیت اخلاقی و ارزشی است.بنابراین، تبیین و ارزیابی روشها و رویکردهای مؤثرتربیت اخلاقی میتواندگام مؤثری در جهت حل معضلات مربوط به تربیت اخلاقی وارزشی به حساب آید. - سجادی، 1379، ص . - 156
مدرسه به مثابه مجموعه ای از اجزاء و مولفه ها در امر تربیت اخلاقی دانش آموزان تاثیر دارد . برنامه درسی و یکی از مؤلفه های مهم آن یعنی کتاب های درسی که در مدرسه مورد تدریس واقع می شود ، ازجمله این عوامل است . کتاب های درسی محملی برای درگیری دانش آموزان با مفاهیم و موضوعات ارزشی و اخلاقی است. نشر فرهنگ اسلامی و نهادینه سازی ارزش ها و باورهای دینی در ضمیر افراد از جمله مهمترین وظایف نظام تعلیم و تربیت است. برای انجام این امر خطیر نظام آموزشی کشور بیش از هر چیز نیازمند توجه دقیق و علمی به محتوای کتاب های درسی ، خصوصاً کتابهای درسی تعلیمات اجتماعی است. کتب درسی و محتوای آنها یکی از عناصر مهم آموزش و پرورش ،به ویژه در نظام های آموزشی متمرکز ، که کشور ما نیز در آن رده جای دارد، قرارگرفته است. باورها و ارزش های اخلاقی و رفتاری از جمله اموری هستند که معلول ساختار و محتوای نظام آموزشیاند لذا فقدان طرحها و مدلهای روشن برای رویکردها و روشهای تربیت اخلاقی از یکسو به اصل و ضرورت تربیت اخلاقی خدشه وارد میکنند ، و از سوی دیگر امکان تحقق واقعی و سودمندانه آنها را زیر سؤال میبرد. برنامه درسی تربیت اخلاقی عبارت است از: برنامهریزی برای چگونگی به کارگیری و پرورش استعداها و قوای درونی قابلیتهای اخلاقی و همچنین توسعه و تثبیت صفات و رفتارهای پسندیده اخلاقی، به منظور نیل به فضائل عالی اخلاقی و دوری از رذیلتها و نابود کردن آنهاست. این برنامهریزی شامل محتوای رسمی و غیررسمی، شیوههای تدریس، شیوه ارزشیابی و فضاهای تربیتی است که از طریق آن برای فراگیران، امکان شناخت تواناییهای خویش و جهان هستی فراهم میشود و بر مبنای آن، فعالیتها و استعدادهای فطری خویش را هدفمند میسازند. - حسنی ،1391؛ص. - 95
شاملی، ملکی، کاظمی - 1390 - در پژوهش، بررسی برنامه درسی، ابزاری برای نیل به تربیت اخلاقی به این نتیجه رسید که الگوی مناسب در طراحی برنامه درسی تربیت اخلاقی، رویکرد تلفیقی فطرت گرا است. این رویکرد، برخاسته از دیدگاه اسلام نسبت به انسانشناختی دینی است. در این دیدگاه، »فطرت« نقش محوری دارد. حکیم زاده، موسوی - 1387 - ، در بررسی آموزش ارزش ها درمحتوای کتاب های درسی دینی دوره راهنمایی به این نتیجه رسیده اند که در محتوای کتاب های دینی دوره راهنمایی ، ارزش های اعتقادی بیشترین درصد و ارزش های اخلاقی پایین تر ین فراوانی رادارند. همچنین به استناد یافتههای یک تحقیق، پرداختن به مؤلفههای تربیت اخلاقی در کتابهای دوره ابتدایی صرفاْ به دادن پند و اندرز و نصیحت محدود شده و فعالیتهای یادگیری به منظور استفاده از آموختهها در حوزه عمل و در شرایط واقعی پیشبینی نشده است - افکاری،. - 1393
لیسویک1، آندرونی - 2016 - 2 در پژوهشی به ارزیابی کارایی معلمان از تکنیک های اجرا شدن ارزش ها در آموزش اخلاق به این نتیجه رسیدند، که استفاده از تکنیک های روشن شدن ارزش ها به ساخت محیط یادگیری لذت بخش تر و در ایجاد انگیزه به دانش آموزان کمک می کند. معلمان و دانش آموزان عقیده داشتند که برنامه های آموزشی فعلی در روشن کردن ارزش ها موفق نبوده اند. تحقیقات و پژوهش های گذشته نشان می دهد که در مورد بررسی تربیت اخلاقی در کتاب مطالعات اجتماعی تحقیقات اندکی انجام شده است. اعتلای نقش و جایگاه اخلاق در مدرسه از وظایف نظام تربیت رسمی است و این امر نیازمند تلاش و مجاهدت است.
جنبه مهم این تلاش و مجاهدت درحوزه علمی رخ مینماید. بررسی انتقادی ادبیات تربیتی در حوزه ترببت اخلاقی در کشورمان نشان از توجه نسبی به این عرصه دارد اما به طور مشخص از مطلوبیت آنچنانی برخوردار نیست به ویژه این که بحث ها کمتر به حوزه عمل مدرسه و سیاست های آموزشی کشیده شده است. بنابراین، روشن نمودن میزان توجه به مؤلفه های تربیت اخلاقی در محتوای کتاب علوم اجتماعی پایه ششم ابتدایی میتواند در جهت رفع ابهامات و تردیدهای موجود در این خصوص برای کودکان و در نتیجه در ایجاد انگیزه بیشتر و توجه به اخلاق و ارزش ها مؤثر باشد. لذا محقق در این پژوهش قصد دارد به بررسی میزان توجه به مؤلفه های تربیت اخلاقی در کتاب علوم اجتماعی پایه ششم دبستان بپردازد و مسئله اصلی که برای پژوهشگر مطرح شده است این است که باتوجه به مناسب بودن بستر طرح مسائل اخلاقی در کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم ابتدایی، تا چه اندازه به مؤلفه های تربیت اخلاقی در آن توجه شده است؟
