بخشی از مقاله
چکیده
محتوای درسی و پیامهای آنها، نقش بسزایی در رشد دانش آموزان و سلامت فرآیند شکل دهی هویت انسانی و ارزشی آنها دارد. از این رو هدف اصلی پژوهش حاضر عبارت است از؛ بررسی تحلیلی تصاویر کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم بر اساس مبانی ارزش شناختی برنامه درسی نظام جمهوری اسلامی ایران. در این پژوهش از روش تحلیل محتوا، به شیوه توصیفی استفاده شده است. با توجه به مبانی ارزش شناختی تعلیم و تربیت - ارزش ابزاری طبیعت، کرامت انسان، عدالت، رافت و احسان - ، هشت مقولهی عدالت جنسیتی، عدالت در اشتغال، عدالت قومیتی، رافت و احسان، کرامت انسانی، ارزش ابزاری طبیعت، نمادهای دینی و ملی و توجه به خانه وخانواده فهرست بندی گردیده و مقوله های فوق در تصاویر کتاب جستجو شد.
در مجموع یافتههای به دست آمده از این پژوهش دلالت بر آن دارد، که در تصاویر کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم ابتدایی، در بحث از جنسیت، اشتغال و قومیت، نابرابری و تبعیض وجود دارد، و به مقولههای رافت و احسان و کرامت انسانی و خانه و خانواده توجه چندانی نشدهاست. و به نسبت، نمادهای ملی و دینی و ارزش ابزاری طبیعت بیشتر و بهتر در تصاویر کتاب نمایش داده شدهاند.با توجه به یافتهها، پیشنهاد میگردد در خصوص مبانی ارزشی که در تصاویر کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم مغفول مانده، بازنگری صورت گیرد.
کلمات کلیدی: تحلیل محتوا، مطالعات اجتماعی ششم ابتدایی، مولفههای ارزش شناختی.
.1 مقدمه
کتابهای درسی در نظامهای آموزشی متمرکز، محور مکتوب و مدون آموزش و پرورش به حساب میآیند، از این رو از اهمیت ویژهای برخوردار می باشند. اگر از منظر و دیدگاه برنامه درسی به کتابهای درسی به ویژه محتوا و فعالیتهای یادگیری شاگردان توجه شود، اهمیت و ضرورت یک محتوای خوب و پویا در فرآیند آموزش و پرورش بیش از پیش نمایان میگردد.
کتاب درسی یکی از مهمترین منابع یادگیری دانش آموزان در نظام آموزشی ایران محسوب می شود. هر کشوری سعی دارد از طریق برنامهها و تصمیم گیریهای خود و همچنین مفاهیمی که در کتب درسی و بخصوص تصاویر کتابهای آموزش عمومی میگنجاند، هژمونی خود را باز تولید کند. به همین سبب هدف این تحقیق، تحلیل نقش تصاویر کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم بر مولفههای ارزش شناختی تعلیم و تربیت است که شامل هشت مولفهی زیر- که تطابق و هماهنگی فراوانی با برنامه» درسی ملّی جمهوری اسلامی ایران« دارد.- میباشد.
1. جنسیت2. اشتغال3.قومیت4.رأفت و احسان5.کرامت انسانی6.نمادهای دین مبین اسلام و نمادهای ملی ایران7.ارزش ابزاری طبیعت8.نمادهای خانه و خانواده از آنجا که بیشترین جذابیت و تاثیر کتب درسی برای کودکان در تصاویر آنها نهفته است و اهمیت تصاویر کتب درسی در مقطع ابتدایی بر هیچ برنامهریز درسی پوشیده نیست، به همین خاطر، موارد هشتگانه فوق صرفا در تصاویر این کتاب مورد بررسی قرار گرفتهاست.کتاب مطالعات اجتماعی، کتابی تلفیقی- از تاریخ، جغرافیا و مدنی- است به همین جهت انتظار میرود با رویکردی تلفیقی، کتاب از یکپارچگی و انسجام بالایی برخوردار باشد تا دانشآموزی که 12-11 سال دارد بتواند به درکی کلی از این مباحث برسد. در همین راستا فهرست کلی کتاب فوق، در زیر آورده شده است؛
-فصل اول: دوستان ما
-فصل دوم: تصمیم گیری
-فصل سوم: کشاورزی در ایران
-فصل چهارم: ایران و منابع انرژی
-فصل پنجم: شکوفایی علوم و فنون پس از ظهور اسلام
-فصل ششم: سفری به اصفهان
-فصل هفتم: اوقات فراغت
-فصل هشتم: پوشاک ما
-فصل نهم: دریاهای ایران
-فصل دهم: ایران و همسایگان
-فصل یازدهم: ایستادگی در برابر بیگانگان
-فصل دوازدهم: آزادی خرمشهر
این کتاب در 12 فصل و تقریبا با 12 موضوع تالیف گردیده است در مصاحبههایی که از معلمین ششم ابتدایی صورت گرفت به نظر میرسد که 12 موضوع بیش از حد توانایی و درک دانشآموزان در این پایه است و برای آنها سختیهایی را به همراه داشته و باعث از هم گسیختگی فکری، بدفهمی، کج فهمی و آشفتگی ذهنی در دانشآموزانشان شده است.
.2 مطالعات نظری و پیشینه
پژوهشهای مشابه با این مقاله در ارتباط با تحلیل محتوای کتب تعلیمات اجتماعی چندان زیاد نیست و در این قسمت، تحلیلهایی که با موضوعِ مطالعات اجتماعی در پایههای مختلف صورت گرفته و به نحوی مرتبط با این مقاله است در اینجا مرور خواهد شد:قلتاش، صالحی و میرزایی - 1391 - طی مقالهای با عنوان "تحلیل محتوای برنامه درسی مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی ایران از منظر توجه به ویژگیهای شهروند جهانی" و با هدف مشخص نمودن مولفهها و ویژگیهای شهروند جهانی در برنامه درسی مطالعات اجتماعی ششم ابتدایی با استفاده از روش تحلیل محتوا و به صورت توصیفی، دو نمونه مورد نظر؛ یعنی کتاب مطالعات اجتماعی چهارم و پنجم ابتدایی را با روش هدفمند و با ابزار سیاهه تحلیل اهداف، سیاهه تحلیل محتوای کتاب درسی، سیاهه تحلیل محتوای کتاب راهنمای معلم و سیاهه تحلیل تصاویر، مورد بررسی قرار دادند.
نتایج به دست آمده حاکی از آن است که در برنامه درسی مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی در بعد شناختی 10/20 درصد، در بعد عملکردی به میزان 6/10 درصد، بعد نگرشی به میزان 3/15 درصد و در بخش تصاویر نیز به میزان 30 درصد به ویژگیهای شهروند جهانی توجه شده است، که بیانگر کم توجهی به این مولفهها است .[10]سبحانینژاد و آبنیکی - 1391 - پژوهشی با عنوان "بررسی میزان توجه به مولفههای مسئولیتپذیری اجتماعی در محتوای برنامه درسی دوره متوسطه نظری ایران در سال "1380-1390 و با هدف شناسایی مولفههای مسئولیتپذیری اجتماعی در محتوای برنامه درسی دوره متوسطه نظری، به روش توصیفی انجام دادند.
یافتههای پژوهش عبارتند از: .1 انواع و ابعاد مسئولیتهای اجتماعی در محتوای درسی را را میتوان به هت نوع و سه بعد دستهبندی کرد که عبارتند از: دینی-اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، شهروند اجتماعی، زیست محیطی و سازمانی شغلی. ابعاد سهگانه: شناختی، عاطفی و عملکردی. .2 از مجموع 11387 مورد، عبارات و مضامین مندرج در کتابهای نمونه مورد بررسی دوره متوسطه نظری سال 1389-90، 546 فراوانی، یعنی % 4/8 به مولفههای مطرح شده مسئولیت اجتماعی توجه شد.
.3 بیشترین درصد عبارات و مضامین در کتابهای تحلیل شده؛ در کتابهای مطالعات اجتماعی با یک درصد و کمترین درصد، به کتاب روانشناسی، با % 0/1 اختصاص یافته است .[5]محمودی - 1390 - در پژوهشی با عنوان "تحلیل محتوای کتابهای درسی تعلیمات اجتماعی دوره راهنمایی تحصیلی از منظر نوع رویکرد آموزش شهروندی" با هدف مشخص نمودن رویکرد آموزش شهروندی موجود در کتابهای درسی تعلیمات اجتماعی بوده و جامعه آماری کتابهای تعلیمات اجتماعی دوره راهنمایی تحصیلی و نمونه این پژوهش شامل کتابهای تعلیمات اجتماعی پایههای اول، دوم و سوم راهنمایی تحصیلی است.
روش تحقیق تحلیل محتوا از نوع کمی و واحد ثبت پاراگراف میباشد. نتایج به دست آمده نشان میدهد که بیشتر، محتوای کتابها به آموزش شهروند قانونمدار با 45/5 درصد پرداخته است. آموزش شهروند مشارکتی با 36/06 درصد در مرتبه بعدی قرار دارد و آموزش شهروند انتقادی با 18/44 درصد کمترین نسبت را به خود اختصاص داده است. یکی از مسائلی که مورد توجه رویکرد آموزش شهروند انتقادی است عدالت و برابری است، که یافتهها نشان میدهند در پایه اول 53 درصد و کتاب پایه دوم با 1/8 درصد و کتاب پایه سوم 8/7 درصد تصاویر دارای نمادهای زنانه هستند. همچنین نداشتن فنون تاکید برای فهم پیامهای تصاویر کتاب یکی از نقدهای این کتابها میباشد .[11]
صالحیعمرانی، ایزدی و رضایی - 1388 - در مقالهای با عنوان "تحلیل محتوای کتابهای درسی دوره ابتدایی بر مبنای مولفههای آموزش جهانی" با هدف تحلیل محتوای کتابهای درسی دوره ابتدایی در راستای مولفههای آموزش جهانی می-باشد. مولفههای پژوهش شامل آموزش صلح، آموزش محیط زیست و آموزش سلامت هستند. روش مورد استفاده در تحلیل محتوای پژوهش آنتروپی شانون و نیز تحلیل کیفی بوده و واحد ببرسی نیز صفحات - متن، پرسشها، تمرینها و تصاویر - که در مجموع 3349 صفحه از کتب دوره ابتدایی که جامعه آماری آن شامل کلیه کتابهای درسی این دوره، شامل 36 جلد کتاب در سال تحصیلی 1387-1388 و در هفت عنوان و نمونه آمار آن شامل شش عنوان؛ بخوانیم، بنویسیم، علوم، هدیههای آسمانی، قرآن و تعلیمات اجتماعی است و نتایج نشان میدهد که هر سه مولفه جهانی به یک نسبت توجه شده ولی با توجه به حجم کتابها در حد کمی به آنها پرداخته شده است و هر یک از خرده مولفهها به یک اندازه مورد توجه قرار نگرفته و کتب درسی نیز به یک نسبت مولفههای آموزش جهانی را تحت پوشش قرار ندادهاند. کمترین میزان توجه در مولفه آموزش محیط زیست در صفحات کتاب تعلیمات اجتماعی و قرآن بوده است. و در خورده مولفه نفی تمایزات قومی، نژادی و مذهبی کتاب تعلیمات اجتماعی %0 را به خود اختصاص داده است .[6]
