بخشی از مقاله
چکیده
روستاها بعنوان بستر پیدایش و تکامل حیات بشری، کلید پیشرفت کشورها، نقش انکار ناپذیری را در تحقق توسعه سرزمینی ایفا مینمایند تا جایی که ثبات نظام روستایی در ابعاد مختلف ضامن توسعه ملی است، اختلال در عملکرد این مناطق می-تواند کلیت سرزمین را به طور جدی تهدید کند. بر همین اساس بررسی وضع موجود - شناخت امکانات، محدودیتها، تنگناها و نیازها - بعنوان اولین گام یک برنامهریزی مطلوب جهت هدایت مناطق روستایی به سمت پایداری در توسعه تلقی میگردد.
بر همین اساس پژوهش حاضر با هدف سطحبندی توسعه در مناطق روستایی استان تهران، با استفاده از منابع اسنادی، درصدد است تا توسعه اجتماعی مناطق مورد مطالعه را در قالب 3 شاخص بهداشتی، آموزشی و فرهنگی- مذهبی برای 162 روستا که از 6 شهرستان بصورت تصادفی بعنوان جامعه آماری انتخای گردیدهاند با بهرهگیری از مدل تاپسیس و نرم افزارهایExcel و Spss با رویکردی توصیفی- تحلیلی، مورد ارزیابی قرار دهد.
ارزیابی سطح توسعهیافتگی مناطق مورد پژوهش حاکی از آنست که توزیع ناموزون امکانات موجب ایجاد شکاف عمیقی بین مناطق روستایی استان تهران گردیده است. بطوری که در شاخصهای بهداشتی شهرستان شهریار با 0/76 دارای توسعهیافتهترین مناطق روستایی و شهرستان دماوند با 0/24 کمترین میزان توسعه را در بین مناطق روستایی استان تهران به خود اختصاص دادهاند.
در شاخصهای آموزشی روستاهای شهرستان شهریار با 0/90 بسیار توسعهیافته و شهرستان دماوند با 0/26 کمترین میزان توسعه را دارا بودهاند. در شاخص فرهنگی- مذهبی نیز مناطق روستایی همچنان شهرستان شهریار با 0/84 بسیار توسعهیافته و مناطق روستایی دماوند با 0/17 کمترین میزان توسعه را به خود اختصاص دادهاند. نتایج همچنین نشان میدهد محرومیت بالا در برخورداری از شاخصهای آموزشی و فرهنگی- مذهبی در مناطق روستایی استان تهران بسیار مشهود است.
.1 مقدمه
شاید بتوان گفت اولین بار، عنوان توسعه جغرافیایی در برابر توسعه اقتصادی، توسعه اجتماعی و فرهنگی به وسیله هارولدور استاد جغرافیا دانشگاه مک مستر کانادا مطرح شده باشد. وی در تعیین معیار های جغرافیایی توسعه، به چند عامل از جمله عدالت اجتماعی، تکنولوژی مهار شده، کنترل آلودگیهای محیط زیست، سلامتی و رفاه اجتماعی جامعه، کیفیت زندگی، تهیه سرمایه لازم جهت مناطق کم توسعه اشاره میکند .[20] توسعه که بعد از جنگ جهانی دوم در مباحث علمی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و کشوری و همچنین در مسائل بینالمللی جایگاهی ویژه پیدا کرده است
تاریخچه طولانی ندارد و بیشتر به سالهای دهه 1950 باز میگردد [21] توسعه در لغت به معنای رشد تدریجی در جهت پیشرفته شدن و قدرتمند شدن و مفهومی کیفی است که در برابر رشد قرار میگیرد و میتوان آنرا معادل افزایش کیفیت زندگی دانست که برخورداری انسان از زندگی دراز و سالم و خلاق در محیط زیستی غنی و در جامعه مدنی و دموکراتیک غایت آن است
عده ای نیز بر این هستند که توسعه سنجش پیشرفت در کاهش فقر و نابرابری می تواند باشد. گروهی نیز در تعریف سطح توسعه یافتگی معتقدند کشورهای پیشرفته به خدمات و صنعت مشغولند و کشورهای در حال توسعه عمدتا به کشاورزی مشغولند
از منظر دیگر توسعه جریانی چند بعدی است که در خود تجدید سازمانی و سمتگیری کل نظام اجتماعی-اقتصادی را به همراه دارد و هدف آن بهبود مستمر زندگی جمعی بوده و فعالیت، آزادی، مشارکت و توزیع عادلانه منافع از ارکان اساسی آن به شمار میآید .
در این میان اصطلاح توسعه روستایی بر بهبود وضعیت اقتصادی و تغییرات اجتماعی مردم مساکن در نواحی روستایی دلالت دارد که به موجب آن، زمینه بهبود وضع درآمد، بهداشت، آموزش، تسهیلات، آب آشامیدنی، عرضه انرژی، امکانات مسکن، تسهیلات حمل و نقل و ارتباطات در روستاها فراهم می آید [10] و بستر پیشرفت به سوی هدف های رفاهی نظیر تقلیل فقر، بیکاری و کاهش نابرابری فراهم میگردد. به طوری که رفاه اجتماعی بلکه هدف نهایی آن به شمار می آید
تجربه تاریخی فرایند توسعه در کشورهای توسعه یافته، این امر را معلوم ساخته است که توسعه روستایی یک ضرورت بنیادی برای توسعه ملی است ولی بایستی در اولویت برنامه های توسعه ای قرار گیرد. در کشور ما نیز ضرورت پرداختی به امر توسعه روستا واز سوی دولت و از چند دهه پیش احساس شده و در غالب موارد، بعنوان محور سیاست های توسعه تلقی شده است
.2 طرح مساله
با شکلگیری مفهوم توسعه با رویکرد مقایسه وضع نسبی مناطق و کشورهای مختلف، مدلها و راهبردهای توسعه و با کمی تاخیر اندازهگیری آن، کانون توجه اندیشمندان علوم مختلف از جمله علوم اجتماعی و اقتصادی قرار گرفت
از آن جا که روند توسعهیافتگی در کشورهای مختلف جهان دارای سطوح متفاوتی است، در داخل یک کشور نیز میزان توسعه-یافتگی در بین مناطق و نواحی مختلف یک کشور از سطح یکسانی برخوردار نیست و حتی در داخل یک شهرستان نیز روند توسعهیافتگی در بین دهستانهای آن با هم برابر نیست. به بیان دیگر به علت امکانات بالقوه مناطق و عوامل مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و ... توسعه یافتگی مناطق ممکن است در بخشهای مختلف با یکدیگر متجانس و یکسان نباشد و این امر به نوبه خود لزوم برنامهریزی و ساماندهی فضایی را برای ایجاد تعادل در توسعه ضروری میسازد.
از آنجا که پرداختن به روستا در ایران از چند دهه پیش به دلایل جمعیتی و توسعهای بعنوان یک واقعیت، محور توجه مطالعاتی و سیاستگذاری بوده و روستاها بعنوان بستر پیدایش و تکامل حیات بشری، کلید پیشرفت کشورها، نقش انکار ناپذیری را در تحقق توسعه سرزمینی ایفا مینمایند تا جایی که ثبات نظام روستایی در ابعاد مختلف ضامن توسعه ملی است، اختلال در عملکرد این مناطق میتواند کلیت سرزمین را به طور جدی تهدید کند
بر همین اساس بررسی وضع موجود - شناخت امکانات، محدودیتها، تنگناها و نیازها - بعنوان اولین گام یک برنامهریزی مطلوب جهت هدایت مناطق روستایی به سمت پایداری در توسعه در دستور کار این پژوهش قرار گرفته است و بدلیل این که تکنیک تاپسیس دارای پایههای نظری قویتری نسبت به تکنیکهای تصمیمگیری دیگر چندشاخصه است [1] و به کمک این روش نحوه توزیع امکانات و خدمات، با مطالعه تطبیقی شاخصها در زمینههای مختلف قابل تحلیل میباشند و با تکیه بر این شاخصها میتوان تصویری از میزان بهرهمندی نواحی را خدمات ارائه داد .
در همین راستا جهت سطحبندی و سازماندهی فضایی- مکانی سکونتگاههای روستایی وکمک به شناخت میزان نابرابری و شناسایی نقاط محروم این پژوهش بر آن است تا با استفاده از مدل مذکور به تبیین سطح توسعهیافتگی مناطق روستایی شهرستانهای استان تهران بپردازد.
.3 سابقه تحقیق
در مورد تحلیل توسعهیافتگی مناطق روستایی کشور پژوهشهای زیادی با توجه به رویکرد تصمیمگیری تاپسیس توسط جغرافیدانان انجام پذیرفته است که در این مقاله بصورت مختصر به برخی از آنها اشاره میگردد:
در یک بررسی جهت رتبهبندی درجه توسعهیافتگی شهرستانهای استان خراسان رضوی با استفاده از تکنیک تاپسیس، شهر مشهد بعنوان مرکزیت سیاسی، اداری، فرهنگی و اقتصادی رتبه اول و شهرستان خلیلآباد رتبه 19 را کسب نمودهاند. این بررسی ضمن تایید شکاف و نابرابری در برخورداری از توسعه، معتقد است الگوی حاکم بر ساختار فضایی خراسان رضوی، مرکز- پیرامون است
در پژوهش دیگری جهت سنجش و ارزیابی پایداری مناطق روستایی، بهترین روش برای مطالعه تکنیک چند متغییره تاپسیس فازی در نظر گرفته میشود
همچنین در مقالهی سنجش درجه روستاگرایی شهرستان خدابنده با استفاده از مدل تاپسیس نگارندگان معتقد بودند که این مدل به خوبی توانسته درجه روستاگرایی را در میان روستاهای منطقه تبیین و اولویتبندی نماید.به طوری که یافتههای حاصل از مطالعات میدانی کاملا با واقعیتهای موجود در مناطق روستایی منطبق است و در بررسی شهرستان بهاباد با استفاده از مدل تصمیمگیری چند معیاره تاپسیس، محققان نشان دادند که دهستان جلگه در تمام شاخصها به ویژه شاخصهای اقتصادی مورد مطالعه، مطلوبترین مکان برای استقرار و گسترش فعالیتهای اقتصادی و دهستان بنستان بعنوان نامطلوب ترین دهستان شهرستان محسوب میشوند
4. مواد و روش ها
پژوهش حاضر با هدف بررسی تحلیل درجه توسعهیافتگی مناطق روستایی شهرستانهای استان تهران، با استفاده از منابع اسنادی- کتابخانهایی، درصدد است تا با استفاده از مدل تاپسیس و نرم افزارهای Excel, Spss با رویکردی توصیفی-تحلیلی، به این مهم بپردازد. در این پژوهش از شاخصهای بهداشتی، آموزشی، فرهنگی- مذهبی، جهت تجزیه و تحلیل دادهها استفاده گردیده است. برای رتبهبندی بخشهای مختلف اقتصادی، اجتماعی و ... روشهای مختلی وجود دارد که الزاماً جوابهای یکسانی در پی ندارند. یکی از این روشهای رتبهبندی که دارای قدرت بالایی در تفکیک گزینههاست"تکنیک رتبهبندی ترجیحات براساس شباهتشان به راه حل ایده آل" است که به صورت اختصار با نام تاپسیس شناخته میشود
تکنیک Topsis، که اولین بار توسط هوانگ و یون1 در سال 1981 ارائه شد [24] یکی از کاراترین روشهای تصمیمگیری چند معیاره - 2MADM - بوده و الگوریتمی برای اولویتبندی گزینهها بر اساس شباهتهایشان محسوب میشود که بر اساس یک ماتریس m×n که دارای m گزینه و n شاخص یا معیار میباشد، مورد ارزیابی قرار میگیرد .
مفهوم این مدل انتخاب کوتاهترین فاصله از راهحل ایدهآل مثبت و دورترین فاصله از راهحل ایدهآل منفی به منظور حل مسائلی است که با ضوابط تصمیمگیری متعدد روبروست
در این الگوریتم فرض میشود هر شاخص و معیار در ماتریس تصمیمگیری دارای مطلوبیت افزایشی و یا کاهشی یکنواخت است. به بیان دیگر شاخصهای مختلف بر اساس مثبت و منفی بودنشان از هم متمایز میشوند یعنی هرچه مقدار یک شاخص مثبت بیشتر باشد دارای مطلوبیت بیشتر و هرچه مقدار یک شاخص منفی بیشتر باشد دارای مطلوبیت کمتری است. روش تصمیمگیری چند متغییره تاپسیس که با هدف رتبهبندی و تعیین گزینهی مطلوب انجام میگیرد بین صفر و یک قرار دارد و هر چه به یک نزدیک تر باشد نشان دهندهی ایده آل بودن آن است .
