بخشی از مقاله
چکیده
این پژوهش با هدف تحلیل مولفههاي بازدارنده در توسعه واحدهاي گلخانهاي در استان سیستان و بلوچستان و در چارچوب پژوهشهاي پیمایشی به انجام رسیده است. جامعه آماري این تحقیق را گلخانهداران استان سیستان و بلوچستان - N=718 - تشکیل دادند و نمونه مورد مطالعه براساس فرمول کوکران به تعداد 188 نفر تعیین گردید که در طی دو مرحله در ابتدا با استفاده از نمونهگیري انتسابی متناسب و سپس با استفاده از روش نمونهگیري تصادفی انتخاب و مورد مطالعه قرار گرفتند.
ابزار گردآوري دادهها، پرسشنامهاي بوده که پایایی و روایی محتوایی آن با استفاده از ضریب کرونباخ آلفا - 0/87 - و نظرخواهی از کارشناسان و متخصصان مرتبط با موضوع تایید شده است. تحلیل دادهها با استفاده از نرمافزار SPSS نسخه 15 صورت پذیرفته است. نتایج حاصل از تحلیل عاملی نشان داد که عوامل اعتباري و قوانین و مقررات حقوقی از جمله مهمترین عوامل بازدارنده در توسعه واحدهاي گلخانهاي بودهاند که در مجموع 55/55 درصد واریانس را تبیین نمودهاند.
.1 مقدمه
رشد جمعیت و افزایش مصرف سرانه که با بالا رفتن سطح درآمد و زندگی افراد جامعه وابستگی زیادي دارد، دو مسئله مهم در تامین نیازهاي غذایی براي افراد جوامع در حال پیشرفت از جمله ایران است و در این میان نقش بهرهگیري موثر و بهینه از منابع محدود آب و خاك و استفاده از نیروي انسانی موجود در کشور از اهمیت ویژهاي برخوردار است. تلاش موفقیتآمیز در جهت رشد درآمد ناخالص ملی و رسیدن به خود کفایی در تولید و بر طرف ساختن نیازهاي غذایی جمعیت رو به رشد کشور, همانند هر فعالیت دیگري نیاز به آگاهی عمیق از فرآیندهاي عملی و اقتصادي و بکارگیري آخرین دانش و فنآوري روز دارد. در این راستا تکنولوژي تولید محصولات گلخانهاي منجر به افزایش چشمگیر راندمان بهرهوري از منابع محدود گشته و اهمیت آن با توجه به اقلیم خشک و کم باران اکثر نقاط کشور غیر قابل انکار است.
بنابراین تاسیس یک واحد گلخانهاي استاندارد و مطلوب منتج به این هدف میگردد. از مهمترین دستاوردهاي کشتهاي گلخانهاي؛ امکان تولید مستمر محصولات در تمام طول سال، بالا بودن سرعت بازاررسانی محصول، امکان بهرهبرداري فشرده و استفاده تکنیکهاي جدید حتی براي کشاورزانی با اراضی و میزان آب محدود، صرفهجوبی در مصرف آب، بهرهوري در نیروي کار به گونهایی که نیروي انسانی موردنیاز براي تولید 20 تن محصول در گلخانه نسبت به تولید در هواي آزاد به یک سوم کاهش مییابد.
هر چند ایران به لحاظ اقلیمی یک کشور چهار فصل است، ولی با محدودیت منابع مختلف مواجه میباشد. با این حال شرایط اقلیمی خاص و بهرهمندي از منابع فراوان نفت و گاز، با توجه به نیاز کشتهاي گلخانهاي به سیستمهاي گرمایشی و سرمایشی در فصول مختلف، به عنوان مزیتهاي نسبی جهت تولید مطرح هستند. بهرهگیري از کشتهاي گلخانهاي، با توجه به افزایش 10 برابري عملکرد نسبت به کشت در فضاي باز، شیوه مناسب براي تحقق امنیت غذایی است
استان سیستان و بلوچستان با 187 هزار و 502 کیلومتر مربع وسعت، 11/5 درصد مساحت کشور را به خود اختصاص داده است. این استان پهناور 409 هزار هکتار اراضی قابل کشاورزي دارد که حدود دو درصد مساحت استان میباشد. متوسط بارندگی 103 میلیمتري در سالهاي »ترسالی« موجب شده تا این استان در زمره استانهاي خشک کشور قرار گیرد که این خود مسائلی را در جهت بهرهبرداري حداکثري از منابع آب و شرایط تولید را موجب میگردد و در نتیجه توجه به توسعه کشتهاي گلخانهاي در این منطقه ضرورت و توجیه اقتصادي بالایی دارد.
سطح زیر کشت محصولات گلخانهاي استان در حدود 200 هکتار بوده که بیش از 3 هزار واحد گلخانه، سالانه حدود 42 هزار تن محصول تولید میکنند و در این بخش بیش از 4 هزار نفر اشتغال مستقیم دارند. کشت سالانه 200 هزار هکتار از اراضی قابل کشت و مصرف بالاي آب، برداشت بیش از دو میلیون تن محصول را در پی دارد که در صورت توسعه گلخانهها، تولید محصول به دو برابر افزایش خواهد یافت
به جز محدودیت شرایط آب و هوایی استان و کمی آب و خشکسالیهاي اخیر، عدم وجود دانش فنی و علمی لازم جهت تولید محصولات گلخانهاي، عدم استفاده از تجهیزات مکانیزه، پایین بودن عملکرد تولید در واحد سطح، توسعه بیرویه کشت گلخانهاي بدون انجام توصیههاي مشاورهاي و کارشناسی لازم به متقاضیان ورود به این عرصه از تولید بر مسائل و مشکلات صنعت گلخانهداري افزوده است. پژوهشها و مطالعات مختلفی در ایران و جهان به بررسی عوامل تعیینکننده و موانع تاثیرگذار بر توسعه واحدهاي گلخانهاي پرداختهاند که به برخی از آنها اشاره میشود؛
[1] Asadi et al در تحقیقی با هدف تحلیل عوامل بازدارنده توسعه کشتهاي گلخانهاي در استان اصفهان به این نتیجه دست یافتند که عوامل حمایتی، زیربنایی، قوانین اداري و عوامل اقتصادي از جمله مولفههاي بازدارنده در توسعه کشتهاي گلخانهاي در این استان بودهاند.
همچنین نتایج تحقیق [13] Lais et al در استان آذربایجان غربی با هدف بررسی تاثیر کارآفرینی در اقتصاد گلخانهداري نشان داد حمایت دولت در موفقیت کارآفرینان نقش ارزندهاي دارد و با حمایتهاي دولت، کارآفرینان واحدهاي تولیدي گلخانهاي قادر میشوند تا بازارهاي خود را توسعه داده و به بازارهاي جهانی راه پیدا کنند. بررسی مسائل و مشکلات گلخانههاي موجود در استان خوزستان نشان داد عدم مدیریت صحیح در تهیه بستر کشت، تهویه مناسب و تامین نیاز غذایی گیاه، عدم تشکیل تشکلهاي تولیدي و عدم وجود دورههاي آموزشی مناسب و بازدید گروهی و مستمر براي گلخانهداران از جمله مهمترین مسائل و مشکلات گلخانهداران بوده است
[10] Hassani & Fazel Ashrafee طی تحقیقی در بررسی معضلات تولید صیفیجات گلخانهاي در شرق استان مازندران - بهشهر - نشان داد که با فراگیر شدن اصول مدیریت صحیح در گلخانهها میتوان یکی از مشکلات گلخانهها که تولید پایین است را از میان برداشت. عوامل سیاستگذاري، اقتصادي، پشتیبانی، آموزشی، زیرساختی و فرهنگی به عنوان عمدهترین موانع توسعه کارآفرینی در در واحدهاي تولیدي گلخانهاي ایران در تحقیق [14] Moradnejadi et al، شناخته شدهاند.
Sharifee پس از بررسی مزایا و معایب کشتهاي گلخانهاي، مشکل عمده اغلب گلخانهها را فقدان مدیریت صحیح و اصولی میداند و معتقد است با ایجاد مراکز آموزش و تحقیقات در زمینه توسعه کشتهاي گلخانهاي می-توان این مشکل را تاحدودي برطرف نمود.
نتایج تحقیق [16] Rahmani et al در ارزیابی عوامل مؤثر بر مدیریت بهینه گلخانههاي صیفی استان خوزستان نشان داد سن، رشته تحصیلی و سابقه کار گلخانهداران میتوانند تفاوت معنیداري در سطح مدیریت بهینه ایجاد نماید. همچنین بین دانش مهارتی گلخانهداران و نگرش آنها نسبت به کشاورزي پایدار با مدیریت بهینه رابطه معنیدار آماري به دست آمد. نتایج حاصل از پژوهش [20] Sajadi Nasab در بررسی عوامل مؤثر بر سودآوري محصول توت فرنگی در گلخانههاي شهرستان سنندج حاکی از آن میباشد که عملکرد قابل فروش و هزینه متغیر تولید در واحد سطح با سود ناخالص در واحد سطح به ترتیب همبستگی مثبت و منفی معنیدار دارد و قیمت فروش محصول با سود ناخالص در واحد سطح همبستگی مثبت و معنی دار دارد. همچنین، هزینههایی مانند نیروي کار خانوادگی، بازاریابی، نیروي کارگر روزمزد و کوددهی به عنوان هزینههاي متغیر بر سودآوري تأثیر دارند.
Sabetee gavkani در بررسی مشکلات گلخانههاي جالیزي در شهرستان جیرفت به مشکلات حین ساخت و مشکلات مرحله کاشت، داشت، برداشت و بازاریابی محصولات گلخانهاي اشاره داشته است. بررسی مولفههاي بازدارنده در توسعه کشتهاي گلخانهاي در استان تهران، شهرستان ورامین، نشان داد عوامل اعتباري و بورکراسی اداري مهمترین عوامل بازدارنده در توسعه واحدهاي تولیدي گلخانهاي بودهاند
[21] Samari et al در تحقیقی با عنوان امکانسنجی ترویج کشت گلخانهاي در بین زنان روستایی بخش ورامین زنان روستایی به این نتیجه رسیدند که بایستی ترتیبی جهت »اعطاي سرمایه اولیه« و »خرید محل احداث گلخانه« اتخاذ شود تا تولیدکنندگان در واحدهاي گلخانهاي بتوانند از سقف کمکهاي فنی- اعتباري و نیز تسهیلات ارزان قیمت در نظر گرفته شده براي کشتهاي گلخانهاي بهرهمند شوند. همچنین نتایج توصیفی تحقیق نشان میدهد که هزینه اولیه جهت راهاندازي واحد، قوانین دست و پاگیر اداري و روند کند اخذ وام از بانک، مهمترین موانع بازدارنده پذیرش احداث واحدهاي گلخانهاي میباشد.
در بررسی [2] Barzegar & Allahyar تحصیلات گلخانهدار، گذراندن دورههاي آموزش علمی- تخصصی گلخانهداري و نظارت بر اعطاي وام و سایر منابع تامین مالی شرط موفقیت تولید در کشتهاي گلخانهاي قلمداد شده است. [19] Safely در مطالعهاي تحت عنوان توسعه گلخانهها و افزایش سوددهی آنها از طریق بهبود برنامه بازاررسانی به این نتیجه رسید که اهداف بازاررسانی را بدون ارزیابی موقعیت کنونی گلخانه یا خزانه در فضاي بازار نمیتوان تعریف کرد، براي این کار هر مدیري باید به جمعآوري دو نوع اطلاعات بپردازد؛
-1 اطلاعات درونی یا مرتبط با شغل و حرفه شامل؛ منابع و قابلیتهاي مالی مانند سود ناخالص و درآمد خالص پس از کسر مالیات، عوارض و نرخ بازگشت سرمایه، محاسبه سود و زیان. تسهیلات عملیاتی مثل؛ قابلیت تولید بر اساس زمین، کارگر و نیازهاي مصرفی و تجهیزات. نقاط ضعف و قوت رقابتی مثل کیفیت، سهم بازار در قیاس با رقبا، قدرت رقابت از نظر قیمت، توانائیهاي تبلیغاتی و تعداد کانالهاي توزیع.
-2 اطلاعات بیرونی یا مرتبط با بازار شامل؛ محدودیتهاي محیطی مثل قیمت و در دسترس بودن نهادهها، شرایط اقتصادي، تورم، پیشرفت تکنولوژي. شرایط بازار مثل اندازه بازار، اندازه خانوار و مشخصات سن، جنس، تحصیلات و خریداران. بررسی رقبا مثل تعداد رقبا، سهم بازار، نقاط ضعف و قوت از نظر قیمت، ترکیب محصول، کیفیت تبلیغات، هزینه حمل و نقل. منابع اطلاعاتی؛ که جهت کسب اطلاعات میتوان از موارد زیر استفاده نمود: انجمنهاي تجارت ملی و ایالتی، ایستگاههاي ترویج شهرستان، بخشهاي کشاورزي ایالتی - کشاورزي استان - ، انتشارات تجاري آمار و سرشماريها و اینترنت.
از جمله تجهیزات و موارد موردنیاز واحدهاي تولیدي از جمله گلخانهها، شبکههاي تامین نیرو - آب، برق، گاز - 2]، [8، سیستم گرمایش و سرمایش 2]، [3، نوع پوشش گلخانه [2]، سیستم تهویه 5]، [9، نوع سازه [11]، سیستمهاي کنترلی، سیستمهاي آبیاري، نوع کشت، سیستم کشت، سیستم تنظیم نور و دي اکسید کربن 17]، [4 میزان مصرف کودها، مساحت گلخانه، استفاده از فیلمهاي آموزشی- ترویجی و بازدید از فعالیتهاي گلخانهداران دیگر [12] میباشد که در موفقیت یا عدم آن تاثیر بسزایی دارند.
از دیگر عوامل مهم و تاثیرگذار بر فعالیت واحدهاي تولیدي گلخانهاي؛ تامین اعتبار براي سرمایهگذاري، وجود انگیزههاي اقتصادي 4]، 6، 8، [21، منابع تامین اعتبار [2]، هزینههاي احداث 2]، [8، دوره امهال، اقساط و بازگشت سرمایه، هزینه-هاي متغیر و جاري و قیمت فروش 8]، [4، ریسک تولید، قوانین و سیاستهاي حمایتی دولت؛
