بخشی از مقاله
چکیده
این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی به بررسی و تحلیل نقش بندر چابهار در کریدور ارتباطی شمال و جنوب و توسعه محور شرق پرداخته است. بندر چابهار به جهت برخورداری از موقعیت ممتاز در شرق تنگه هرمز و دریای عمان در مسیر خطوط اصلی کشتیرانی به آفریقا، آسیا و اروپا قرار گرفته و به عنوان کوتاهترین راه ارتباطی و ترانزیتی کشورهای آسیای میانه و افغانستان به بازارهای خلیج فارس، شرق آفریقا و دیگر نقاط جهان مطرح است. مزیت عمده منطقه آزاد چابهار نسبت به سایر مناطق آزاد کشور از یک سو، امکان دسترسی سریع به آبهای آزاد اقیانوسی هند و از سوی دیگر، اتصال به شبکه راه-های زمینی کشور است.
در شهریورماه 1379 و زمانی که موافقتنامه کریدور شمال- جنوب در سنت پترزبورگ میان وزرای حمل و نقل سه کشور ایران، هند و روسیه به امضاء رسید و چابهار به عنوان بندری استراتژیک در این کریدور معرفی گردید. بندر چابهار و اتصال آن به مرز ترکمنستان در منطقه مرزی باجگیران، کوتاهترین مسیر حمل و نقل زمینی کالا در کریدور شرق و شاهراه تغذیه کشورهای آسیای میانه محسوب میگردد.
این بندر، آینده نویدبخشی برای توسعه محور شرق و رونق تجارت خارجی ایران دارد. در صورت بهرهبرداری از این بندر، رونق ترانزیت و حمل و نقل، شهرهای این مسیر، از نظر ایجاد اشتغال و رونق اقتصادی توانمندتر میشوند و با توسعه و رونق اقتصادی، ناامنیهای سیاسی و اقتصادی و قاچاق در این منطقه محروم کاهش میبابد. از اینرو، توسعه چابهار و محور شرق در زمینه رونق تجارت خارجی و ترانزیت، مزایای بسیار برای کشور و بویژه منطقه خواهد داشت.
-1 مقدمه
از حیث ارزشهای جغرافیایی؛ مکانها و فضاهای جغرافیایی تحت تأثیر عوامل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، نظامی، امنیتی، دفاعی، توریستی، ارتباطی، تکنولوژیکی، فرهنگی، دینی، سکونتگاهی و غیره قرار میگیرند، لذا اهمیت آن دچار تحول میشود. در گذشته، توسعه صنعت دریانوردی و نقش دریا در زندگی انسانها، مکانها و فضاهای ساحلی بویژه در مناطق گرم یا سرد جاذبه چندانی نداشتند، ولی امروزه چنین مکانهایی فوقالعاده ارزشمند شدهاند - حافظ نیا، . - 161- 162 :1385 در قرن حاضر ترانزیت و مسیرهای حمل و نقل کالا و مسافر از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است. کشوری که دارای مرزهای بسته بوده و با سایر کشورها ارتباط نداشته باشد بر اثر کاهش روابط و تعامل دچار انزوا شده و این امر می تواند بر مولفه های پیشرفت و توسعه کشور تاثیر منفی بگذارد.
توسعه روابط سیستمی - درون داد و برون داد - و به عبارتی باز بودن سیستم کشور و تعامل گسترده با سایر کشورها در سیستم جهانی و منطقه ای باعث کاهش انتروپی و افزایش دریافت انرژی و در نتیجه قدرت ملی آن می شود که این امر به بهبود موقعیت کشور در سیستم بین المللی، تضمین امنیت و بقای ملی، ثبات و استحکام سیستم سیاسی و موجودیت آن کشور می شود - حافظ نیا ، 1390 ، . - 123 اهمیت ضرورت استفاده و حرکت کشورها به سمت ارتباطات دریایی - توسعه کریدورها و دالانهای دریایی - ، توسعه بنادر، اسکلهها و سواحل دریایی به خاطر تحول در نیازهای همه جانبه - اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و... - و متقابل بشر به همدیگر است.
امروزه ارتباطات دریایی در حکم مؤلفهای قدرت یک کشور بسیار نمود پیدا کرد است. امروزه رویکرد نگاه به دریا از سه جنبه اقتصادی - منابع غذایی، تفریحی، توریستی، انرژی، منابع فلات قارهای، مزیتهای مکانی مناطق آزاد تجاری و صنعتی و ... - ؛ ژئوپلیتیکی - شکلگیری اتحادیههای منطقهای، تأثیر بر فرایندهای منطقهای و جهانی، عوارض دریایی نظیر نقاط استراتژیک یا نقاط کنترل و غیره - و جنبههای ارتباطی بنادر و دریاها - مانند: انقال مواد اولیه، سوخت، غذا، مسافر، تجهیزات نیروی نظامی و... - - حافظنیا و کاویانیراد، - 202- 203 :1391؛ اهمیت فراوانی پیدا کرده است. بندر چابهار آسانترین و راهبردی ترین راه دسترسی به آبهای آزاد برای شش کشور محاط در خشکی درآسیای مرکزی است.
این منطقه به وسیله شبکه حملونقل زمینی و هوایی از شمال به کشورهای آسیای مرکزی و افغانستان، از شرق به پاکستان و از جنوب به اقیانوس هند اتصال مییابد. دسترسی مستقیم به آبهای آزاد و قرار داشتن در خارج از خلیجفارس و همین طور عدم آسیبپذیری در مواقع بروز بحران، موقعیت استراتژیکی خاص از دیگر ویژگیهای چابهار است - عزتی و شکری، . - 9 :1391 موافقتنامه کریدور حمل ونقل بینالمللی شمال - جنوب در شهریور ماه 1379 در سن پترزبورگ به امضای وزرای حمل و نقل سه کشور ایران، هند و روسیه رسید.
این کریدور مهمترین حلقه تجارت بین آسیا و اروپا میباشد که در مقایسه با مسیرهای سنتی از نظر مسافت و زمان تا 40 درصد کوتاه تر و از نظر هزینه تا 30 درصد ارزان تر میباشد. کریدور شمال–جنوب یکی از مسیرهای مهم ترانزیتی در آسیای میانه است و کشورهای در مسیر این کریدور هر یک با تشکیل اتحادیه و انعقاد قراردادهای همکاری در رقابتی همهجانبه به توسعه و تجهیز بنادر، جادهها، ترمینال و مسیرهای ریلی خود میپردازند. هدف این پژوهش بررسی و تجزیه و تحلیل نقش بندر چابهار در این کریدور ارتباطی است.
-2 مواد و روشها
تحقیق از نوع تحقیقات کاربردی و روش انجام آن توصیفی-تحلیلی است. در تحقیق با استفاده از منابع کتابخانه ای نقش بندر چابهار در کریدور ارتباطی شمال و جنوب بررسی و تجزیه و تحلیل می شود.
-3 چارچوب نظری
-1-3 ژئوپلیتیک
جغرافیای سیاسی یا ژئوپلیتیک در کلیت خود علمی است که به مطالعه کنش متقابل سیاست با جغرافیا می پردازد که در این میان، امر سیاسی در مفهوم مدرن خود، کانون تمام فعالیت های اجتماعی در یک سرزمین است. به تعبیری، سیاست در متن تمام فعالیت های اجتماعی جمعی، رسمی و غیررسمی، عمومی و خصوصی وجود دارد. در این معنا سیاست، به مفهوم سامان داخلی و هدایت امور خارجی است.
بر این اساس، جغرافیای سیاسی یا ژئوپلیتیک به سامان سیاسی سرزمین - سازماندهی سیاسی فضا - در داخل و خارج - کنش متقابل فضایی - اشاره دارد به این تعبیر، آنچه پدیده های فضایی را از امر سیاسی متمایز می کند، وجود مباحث سرزمین، توانش ها و ویژگی های طبیعی و مادی آن و کنش ها و واکنش های طبیعی افراد است. پدیده های فضایی با امر سیاسی، در کنش متقابل قرار می گیرند و در این میان جغرافیای سیاسی یا ژئوپلیتیک زاده می شود.
بدین ترتیب، درک نسبت انسان و طبیعت از یک سو و انسان و امر سیاسی از سوی دیگر، در تعریف دانش جغرافیای سیاسی، کارکرد مهمی دارد. فهم جغرافیای سیاسی، مستلزم درک کنش متقابل جغرافیا - فضا - و سیاست - قدرت - یا تعامل بن مایه های جغرافیایی مانند فضا، مکان و قلمرو با امور مربوط به سیاست، قدرت و سیاستگذاری است. براین اساس جغرافیای سیاسی یا ژئوپلیتیک به عنوان زیر مجموعه جغرافیای انسانی، علمی است که ابعاد سیاسی فضای جغرافیایی را در قالب کنش متقابل مناسبات قدرت - در ابعاد هم زیستی، هماوردی، کشمکش و جنگ - با قلمرو - فضا و سرزمین - و قلمرومندی - قلمروخواهی، قلمروسازی و قلمروداری - انسان مطالعه می کند.
-2-3 طرح توسعه محور شرق
با توجه به موقعیت جغرافیایی کشور ایران، قسمت عمده ای از کریدورهای جنوبی آسیا و کریدور شمال-جنوب از خاک ایران می گذرد. از سوی دیگر همجواری این منطقه از کشور با آبهای آزاد بین المللی در سرتاسر مرز جنوبی و از طرف دیگر همجواری با دو کشور پاکستان و افغانستان و پنج کشور آسیای میانه از طریق ترکمنستان در محدوده شرقی و شمالی، نیازهای ارتباطی این کشورها که به غیر از پاکستان همگی کشورهای محصور در خشکی هستند، بارور سازی قابلیت های ترانزیتی و توسعه این قابلیت ها تا سطح استانداردهای بین المللی را به عنوان یک راهکار اساسی در جهت دستیابی به تعادل های ملی و منطقه ای مطرح می نماید.
مرزهای آبی استان سیستان و بلوچستان با توجه به موقعیت ممتاز منطقه ای کشور و خارج بودن از منطقه بحران خیز خلیج فارس و سایر شرایط ذکر شده به صورت بالقوه یکی از پرارزش ترین سواحل دنیا به لحاظ قابلیت های بازرگانی و ترانزیتی و توسعه سایر فعالیت های اقتصادی در زمینه های صنعتی و گردشگری به حساب می آید - طاووسی و دیگران، . - 3 :1391 سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور به استناد مطالعات پایه آمایش سرزمین در سال 63، مطالعات توسعه محور شرق را انجام داد و در سال 64 به تصویب هیات دولت رساند. » طرح توسعه محور شرق« پس از 17 سال تدوین شد و در سال 81 به پیشنهاد سازمان مدیریت و برنامه ریزی این طرح در هیات دولت تصویب گردید.
طرح توسعه محور شرق، مشتمل بر 18 ماده است که کریدور ترانزیتی شرق کشور ایران را از مبداء ورودی بندر چابهار تا نقاط خروجی مرزهای شمالی کشور ترسیم می کند. این محور در طول 1840 کیلومتری خود 3 استان شرقی کشور را در نوردیده است. برخی از اهداف اصلی که در توسعه محور ترانزیتی چابهار موردنظر هستند، به شرح زیر است:
- 1 افزایش نقش و سهم ایران در ترانزیت کالا و حمل و نقل بین المللی
- 2 افزایش سهم بندر چابهار در بازرگانی داخلی و خارجی و ترانزیت کالا
- 3 ارتقای عملکرد بندر چابهار تا حد یک مگاپورت در راستای تبدیل آن به یک HUB منطقه ای
- 4 تقویت پیوندهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و امنیتی با کشورهای همجوار شرق و شمال شرقی - 5 کاهش فعالیت های غیررسمی اقتصادی و جلوگیری از قاچاق کالا و مواد مخدر
