بخشی از مقاله
چکیده
صحیفه سجادیه دایره المعارفی در تعلیم فضیلت اخلاقی وتبیین حکمت متعالی است. هنرهای ادبی و بدیع لفظی فراوانی در آن قابل استنباط است. تبیین ارزش ادبی مناجاتهای این اثر ارزشمند، منوط به زیباییشناسی عبارات آن است، بخش اعظم این زیبایی در آرایههای بدیعی آن نهفته است. جناس یکی از آرایه های بدیع لفظی است که بسامد بالایی را در این اثر به خود اختصاص داده است. تداعی معنای ناشی از جناس، شیوهای هنرمندانه ومشتمل بربافتی روانشناسانه است.
مفهوم واحد در این فرایند، متضمن مفاهیمی است که بر اثر مجاورت، مشابهت یا تضاد به ذهن انتقال مییابد. از آنجا که در نیایش ماهیت آوایی، موسیقایی و معناآفرینی عبارات درخور توجه است؛ این پژوهش به روش تحلیل و توصیف با استفاده از منابع کتابخانهای به منظور تبیین معانی نهفته در ساختار آهنگین کلام، به واکاوی انواع جناس در صحیفه سجادیه پرداخته است.
نتایج حاصل از تحلیل متن نشان میدهد که استفاده از یازده نوع جناس مختلف به افزایش ماهیت موسیقایی و وسعت معنای کلام منجر شدهاست، جناس »لاحق« بیشترین بسامد و جناس »مقتضب« کمترین بسامد تکرار را داشتهاست. ساختارغالب در جناس از نظر لفظ و معنا در تناسب با ترکیبات قرآنی و منبعث از آن میباشد. رویکرد این صنعت بدیعی به قرینه تلازم لفظ و معنی، غالبا خدمت به معنا بودهاست. معانی مورد نظر چون؛ ضرورت علم، جایگاه نبوّت، شایستگی در ولایت، تعهد و تقید شرعی و آموزههای دینی- اعتقادی به شیوهای مؤثر به مخاطب انتقال داده شدهاست.
-1 مقدمه
صحیفه سجادیه کلامی است برخاسته از روحی مطمئن به عنایت حق. این کتاب مشتمل بر پنجاه و چهار دعا است که امام سجاد - ع - در آن معانی دقیق عرفانی؛ فلسفی و اعتقادی را با کلامی ساده، رسا و شیوا بیان فرموده اند»این کتاب در بین علما و بزرگان دین به »انجیل اهل بیت« و »زبور آل محمد« شهرت یافته است
صحیفه سجادیه در میان علمای شیعی به »قرآن صاعد« مشهور است و ادعیه آن در کمال فصاحت و بلاغت بیان شدهاست و هنرمندیهای ادبی و بدیعی فراوانی در مناجاتهای آن مشاهده میشود.
این کتاب پس از قرآن و نهجالبلاغه نزد شیعیان جایگاه برجستهای دارد. آقابزرگ تهرانی در الذریعه، حدود 50 شرح برای صحیفه ذکر نموده است که مشهورترین آنها ریاضالسالکین، نوشته سید علیخان شیرازی است. امام سجاد بسیاری از معارف دینی را در ضمن دعاهای خود بیان نمودهاند.
با وجود شروح زیادی که بر این کتاب ارزشمند نوشته شده و ترجمه های متعددی که به سایر زبانها انجام شده است، اما به بررسی جنبه های بلاغی، موسیقایی و معناآفرینی کلام از رهگذر کاربرد صنایع بدیع لفظی کمتر پرداخته شده- است. استفاده از صنایع لفظی از جمله هنرمندیهای ادبی است که به افزایش موسیقی کلام از طریق تجانسهای آوایی و تکرارها می-انجامد. قرابت واژههای متجانس، ناشی از وجود وحدت در کثرت سبب برجستگی لفظی و حتی معنایی میشود
از آنجا که صحیفه دارای ادب نیایش است و در ادب نیایش، آهنگ کلمات باعث تأثیرگذاری بیشتر کلام بر مخاطب میشود، کلام امام سجاد - ع - که برگرفته از معرفت دینی ونبوغ ادبی ایشان است؛ به مقتضای خصلت ذاتی دعا و نیایش با زبان سلیس و روان، آمیخته به صنایع بدیعیبه دور از تکلّف و صنعتزدگی بیان شده است و هرکس به فراخور شعور و توان خود از آن محظوظ می-گردد.
علم بدیع که از زمره علوم بلاغت بهشمار میآید بر اساس تعریف خطیب قزوینی موجب شناخت وجوه تحسین کلام میگردد. البته شرط حسن را در آن دانستهاند که دلالت کلام بر معنای قصدشده، واضح باشد و سخن مطابق با مقتضای حال و مقام باشد.
تداعی معنا از شگردهایی است که باتوجه به شرایط آن روز جامعه، بیشترین فرصت را برای تبیین مقصود از طریق نیایش مهیّا مینموده است.
»تداعی معنا آنگاه حاصل میشود که دو شی، دو عامل یا دو پدیده در یک زمان یا یک مکان به گونهای پیوند یابند که وقتی یکی در وجدان آگاه حضور یابد، دیگری را هم بهخاطر میآورد، چون بهطور معمول زمستان برف میبارد به این جهت وقتی واژه برف را می-شنویم زمستان در خاطرمان مجسم میشود یا برعکس - «پارسا،. - 169:1384 هرچند تداعی معنا مفهوم جدیدی است،امّا استفاده آگاهانه از الفاظ معیّن نشان میدهد تشابه، تلازم و قرابت معنی، مد نظر امام بوده است.
