بخشی از مقاله
تربیت علمی پژوهشی و فناورانه از دیدگاه قرآن
چکیده
یکی از مقاصد تربیتی آموزش و پرورش در هر کشوری ، پرورش دانشآموزان متفکر ، پژوهشگر و فناوری است که بتوانند در جامعه به طور کارآمد و اثر بخش ، به ایفای نقش بپردازند . تربیت دانشآموزان ، مهمترین وظیفه مدارس است که در ابعاد مختلف صورت میگیرد. ، با توجه به اینکه تربیت علمی و فناورانه زیر ساخت سایر ابعاد تربیتی را در بر میگیرد و به تقویت ابعاد مختلف رشد انسان کمک میکند، لذا تربیت علمی پژوهشی و فناورانه دانشآموزان به عنوان یک ضرورت اساسی در نظام های آموزشی مورد توجه قرار می گیرد .
در این مقاله محقق قصد دارد ، با توجه به ساحت تربیت علمی و فناوری مطرح شده در مبانی نظری تحول بنیادین در نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی جمهوری اسلامی ایران که ناظر به آماده سازی متربیان در مسیر تحقق شأن علم و فناوری حیات طیبه است و با عنایت به لزوم پرورش تفکر در دانشآموزان و تربیت علمی پژوهشی و فناورانه آنان که تربیت برای مدیریت حل مسائل اساسی زندگی و یکی از هدفهای اساسی آموزش و پرورش در دورههای مختلف و نیز ضامن استمرار و عمقبخشی یادگیری در موضوعات مختلف ، یادگیری مداوم و مادامالعمر است، به بررسی شیوه های تربیت علمی پژوهشی و فناورانه اشاره شده در قرآن کریم بپردازد. این پژوهش از نوع کاربردی و روش توصیفی است و جامعه آماری و محیط پژوهشی آن نیز تمامی سوره ها وآیات قرآن مجید را شامل می شود ، در ضمن این مقاله سعی دارد با استناد به آیات قرآن مجید اصول کاربردی ناظر بر روش های آموزشی و یادگیری را بیان کند.
کلمات کلیدی: تربیت / علم / تفکر / تربیت علمی پژوهشی و فناوری / قرآن کریم
مقدمه
بنیان داشتن روحیه علمی ـ پژوهشی در دانشآموزان از دوران کودکی و نوجوانی و عمدتاً در محیطهای آموزشی شکل میگیرد و در دورههای دیگر به شکوفایی و نوآوری میرسد، مدارس به عنوان محیطهای آموزشی و تربیتی مهمترین نقش را در تربیت علمی دانش آموزان برعهده گرفتهاند. تربیت دانشآموز متفکر و پژوهشگر باعث میشود که در آینده نسلی سالم و فرهیخته داشته باشیم چون تربیت علمی، تربیت بخشی از مهارتهای اساسی مورد نیاز زندگی را بر عهده دارد و این تربیت در پیوند با سایر ابعاد تربیتی است. موقعیت علمی کشورمان زمانی به قله های پیشرفت منتهی خواهد شد که ، پرورش تفکر و پژوهش به عنوان یک اصل از دوران کودکی و از دبستان مورد توجه قرار گیرد . [4 ]
1
تحقیقات بسیاری در زمینه بررسی ابعاد مختلف تربیتی از منظر قرآن انجام شده است. به عنوان مثال ، جهان مهین((1387 رابطه تعقل وتفکر وتذکر با نوآوری در بیان قرآن را تحلیل کرده ، هاشمی (1388) در مقاله ای با عنوان »رابطه تعلیم و تربیت از منظر قرآن « به چیستی و مفهوم تعلیم و تربیت، تبیین واژگان تعلیمی و تربیتی در قرآن و دیدگاههای کلی درباره نسبت تعلیم و تربیت پرداخته است ، طالقانی (1389) در شماره 32 نشریه کوثر ، ارزش علم آموزی و تربیت از منظر قرآن کریم را مورد بررسی قرار می دهد ، بناری (1390) نیز در پژوهش خود ضمن بررسی مفاهیم »تعلیم« و »تربیت« ، وجود شش نوع رابطه میان این دو مفهوم را مورد بررسی قرار داده است.
با توجه به اهمیت موضوع و با در نظر گرفتن این نکته که به این بعد تربیتی از منظر قرآن کمتر پرداخته شده ، در این نوشتارتلاش گردیده با توجه به ساحت تربیت علمی و فناوری مطرح شده در مبانی نظری تحول بنیادین در نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی جمهوری اسلامی ایران در سال 1390 ، که ناظر به رشد توانمندی های افراد جامعه در راستای فهم و درک دانش های پایه و عمومی ، کسب مهارت دانش افزایی ، به کارگیری شیوه تفکر علمی و منطقی ، توان تفکر انتقادی ، آمادگی جهت بروز خلاقیت و نوآوری و نیز ناظر به کسب دانش ، بینش و تفکر فناورانه برای بهبود کیفیت زندگی است، به بررسی شیوه های تربیت علمی پژوهشی و فناوری اشاره شده در قرآن کریم پرداخته شود و با استناد به آیات قرآن مجید اصول کاربردی ناظر بر روش های آموزشی مطرح شده ، بیان شود.
مفاهیم و اصطلاحات پژوهش : تربیت
»تربیت«، مفهوم بیپایان و بیکرانهای است که تمامی شئون و ساحتهای حیات انسانی را در بر میگیرد؛ تربیت نه در حصار زمان محدود میشود و نه در قلمرو مکان میگنجد. فراتر از محیط، وسیعتر از عالم و ژرفتر از رفتار بیرونی و نهان و سرشت آدمی است. فرآیند تربیت، در اقتصاد، مدیریت، سیاست، جنگ، صلح، هنر، ادبیات، تکنولوژی، دانشهای انسانی، روابط اجتماعی، رشد و تعالی درونیترین ویژگیها، خصلتهای روحی و روانی انسانها رخ مینماید و برآیندهای مستقیم دارد. [8]
هاشمی (1388) برای شناخت و دریافت هر چند اجمالی افق های ناهمگون تعریف تربیت، به یاد کرد دو گروه از تعریفهای برون دینی و درون دینی از تربیت پرداخته است که در این جا تعدادی از این تعاریف آورده شده است:
1 - تعریفهای برون دینی
- جان استوارت میل تربیت را هر تأثیری میداند که آدمی در معرض آن است. تفاوت نمیکند آبشخور آن اثر گذاری، شیء، شخص و یا جامعه باشد.
- روسو که الهام بخش پستالوزی، هربارت و فروبل است، بر آن است که تربیت، هنر یا فنی است که به صورت راهنمایی یا حمایت و هدایت نیروهای طبیعی و استعدادهای متربی و با رعایت قوانین رشد طبیعی و با همکاری خود او برای زیستن تحقق میپذیرد. از نظر او تربیت، فرایند پرورش متربی در گستره استعدادهای مادرزادی است.
2 - تعریفهای درون دینی
از منظر شهید مطهری، تربیت عبارت است از پرورش دادن؛ یعنی استعدادهای درونیای را که بالقوه در یک شیء موجود است، به فعلیت درآوردن و ایجاد تعادل و هماهنگی میان آنها تا از این راه متربی به حد اعلای کمال (خود) برسد.
ناصری (1388) معتقد است تربیت» عبارت است از مجموعه اعمال یا تأثیرات عمدی و هدفدار یک انسان (مربّی) به منظور اثرگذاری بر شناختها، اعتقادات، احساسات، عواطف و رفتارهای انسان یا انسانهای دیگر بر اساس برنامه ای سنجیده«
2
فرایند تربیت ، اساسی ترین جریان اجتماعی بشری و عامل اساسی تحقق حیات طیبه در ابعاد فردی و اجتماعی آن است که باید توسط نهادهای ذی ربط اجتماعی پشتیبانی و هدایت شود . این فرآیند به نحو تجویزی در فلسفه تربیت بر اساس استنتاج و استنباط از مبانی اساسی تصریح شده چنین تعریف شده است :
» تربیت عبارت است از فرآیند تعاملی زمینه ساز تکوین و تعالی پیوسته هویت متربیان ، به صورتی یک پارچه و مبتنی بر نظام معیار اسلامی ، به منظور هدایت ایشان در مسیر آماده شدن جهت تحقق آگاهانه و اختیاری مراتب حیات طیبه در همه ابعاد.«
تعریف تربیت رسمی و عمومی با اتکا بر فلسفه تربیت در جمهوری اسلامی ایران و تعریف تربیت :
» بخشی از جریان تربیت که به شکل سازمان دهی شده ، قانونی ، عادلانه ، همگانی و الزامی در مدرسه با محوریت دولت اسلامی و مشارکت فعال دیگر ارکان تربیت خانواده ، رسانه و سازمان ها و نهاد های غیر دولتی صورت می پذیرد و با تإکید بر وجوه مشترک (انسانی ، اسلامی ، ایرانی ) همراه با توجه به وجوه اختصاصی هویت متربیان (به ویژه هویت جنسیتی ) در ژی آن است تا آنان ، مرتبه ای از آمادگی را برای تحقق حیات طیبه در ابعاد گوناگون فردی ، خانوادگی و اجتماعی به دست آورند که تحصیل آن مرتبه ، برای عموم افراد جامعه لازم یا شایسته باشد. [01] «
مفهوم »علم« در متون اسلامی
بررسی دقیق موارد کاربرد واژه علم و معرفت در متون اسلامی ، نشان می دهد که » علم«در اسلام ، به طور کلّی در دو مفهوم به کار رفته است که یکی را حقیقت و اصل دانش می نامیم ، و دیگری را ظاهر و فرع آن . از نظر اسلام ، دانش ، حقیقت و جوهری دارد و ظاهر و پوسته ای . انواع دانش های رسمی ، اعم از اسلامی و غیر اسلامی ، پوسته دانش محسوب می شوند و حقیقت علم و معرفت ، چیزشَهِدَدیگریاستاللﱠهُ.آن أَنﱠجاکهُگفتهلَا میإِلَـهَشود: »إِلَا هُوَ وَالْمَلَـلـءِکَهُ
وَأُوْلُواْ الْعِلْمِ. خدا و فرشتگان و دانشمندان، گواهی می دهند که جز او هیچوَمعبودییَرَینیستالﱠذِینَ.«یا» أُوتُواْ الْعِلْمَ ِلَ إِلَیْکَ مِن رﱠبِّکَ هُوَ الْحَقﱠ. آنان که دانش یافته اند ، می دانند که آنچه از جانب پروردگارت بر تو نازل شده ، حق ِنﱠمَا یَخْشَی اللﱠهَاست« مِنْ.ویا»عِبَادِهِ الْعُلَمَـؤُاْ . [7].
مفهوم »علم« در سند تحول بنیادین
علم انسان دارای اقسام حقیقی و اعتباری است و مراتب و سطوح مختلف دارد.
حقیقت تشکیکی علم آدمی در نخستین تقسیم خود به علم حضوری و علم حصولی تقسیم می شود که از حیث تجرد و واقع نمایی ، علم حضوری برتر از علم حصولی است ؛ زیرا فارغ از وساطت صورت ها و مفاهیم ، به طور مستقیم و با شهود خود واقعیت ، حاصل می شود . ولی علم حصولی شامل سه مرتبه حسی ، خیالی و عقلی است . این مراتب علم با یکدیگر نسبت و رابطه دارند ولی به یکدیگر تبدیل نمی شوند . هم چنین شناخت حصولی در آدمیان از سویی به دو بخش تصور و تصدیق و از یک منظر ، به دو قسم بدیهی و نظری تقسیم می شود. [01]
تعریفتفکّر از دیدگاه صاحبنظران تعلیم و تربیت :
(شعبانی (1371 تفکر را فعالیت جهتدار ذهن برای حل مساله تعریف میکند، (سولسو (1990 تفکر را فرایندی تعریف می کند که از طریق آن یک بازنمایی ذهنی جدید به وسیله تبدیل اطلاعات و تعامل بین خصوصیات ذهنی، قضاوت، انتزاع، استدلال و حل مساله ایجاد میگردد. از نظر پیاژه تفکر برای تعادلیابی ذهنی است . اگر فرد در برخورد با موقعیتی تازه نتواند با آن درست برخورد کند تعادلش به هم میخورد .به همین دلیل فرد در مسیر تغییر ساختار شناختی خود حرکت میکند تا تعادل خود را بازیابد . [4]
تربیت علمی و فناوری :
در این قسمت ، بخشی از نتایج تحقیق محمود امانی تهرانی – (1387) از مجموعه مطالعات نظری سند ملی آموزش و پرورش که در صفحه 311 و 312 مبانی نظری تحول بنیادین به آن اشاره شده است، آورده شده است.
الف) حدود و قلمرو :
▪ ساحت تربیت علمی و فناوری بخشی از جریان تربیت رسمی و عمومی است که ناظر به کسب شایستگی ها (صفات و توانمندی ها و مهارت ها)یی است که متربیان را در شناخت و بهر ه گیری و توسعه نتایج تجارب متراکم بشری در عرصه علم و فناوری یاری کند تا براساس آن متربیان قادر شوند، با عنایت به تغییرات و تحولات آینده ، نسبت به جهان هستی ( نگاه آیه ای به هستی ) و استفاده و تصرف مسئولانه در طبیعت (نگاه اباری ) بینشی ارزش مدار کسب کنند.
ب) رویکرد
▪ مهم ترین جهت گیری ساحت تربیت علمی و فناوری ، جهت گیری کل نگر و تلفیقی در چارچوب نظام معیار اسلامی است که برخی از مشخصه های آن عبارتنداز :
▪ تلفیق نگاه آیه ای به طبیعت و نگرش ابزاری و شناخت آن با همدیگر ( یعنی ضمن شناخت طبیعت به مفهوم آیه ای از آیات جمال و جلال الهی ، تلاش می شود به صورت روشمند و اخلاقی از آن بهره گرفته شود )؛
▪ تأکید بر هماهنگی علم و دین؛
ج) اصول توجه به درک متربیان از جهان هستی ؛ از منظر ارتباط با خدا ( درک عظمت خلقت و تعظیم خالق )؛
توجه متعادل و متوازن به عرصه های علوم نظری (انسانی ، ریاضی و تجربی) و کاربردی و حوزه فناوری ؛ ارزش مداری و توسعه ارزش های اخلاقی و رشد توانمندی های تفکر منطقی ، خلاق ، نقاد و حل مسئله ؛
تربیت علمی پژوهشی و فناورانه از دیدگاه قرآن
خداوند متعال انسان را به تفکر در هستی و نگرش در پدیده های مختلف آن و دقت و تإمل در شگفتیهای افرینش و استحکام نظام هستی ، تشویق کرده است ، همان طور که به تحصیل علم و شناخت سنت ها و قوانین الهی در تمام صحنه های مختلف علوم ترغیب کرده است و ما این دعوت به مشاهده و تفکر و بررسی و تحصیل علم را ، در موارد متعددی در قرآن کریم ، می بینیم :
بگو: »در زمین بگردید و بنگرید چگونه آفرینش را آغاز کرده است.1 آیا در زمین گردش نکرده اند، تا دلهایی داشته باشند که با آن بیندیشند یا گوشهایی که با آن بشنوند؟ در حقیقت، چشمها کور نیست لیکن دلهایی که در سینه هاست کور است.2
آیا به شتر نمینگرند که چگونه آفریده شده؟ و به آسمان که چگونه برافراشته شده؟ و به کوهها که چگونه برپا داشته شده؟ و به زمین که چگونه گسترده شده است؟ پس تذکر ده که تو تنها تذکر دهندهای.3
4
مراحل تفکر در حل مشکلات
1. احساس وجود مشکل
2. جمع آوری مدارک پیرامون موضوع "مشکل"
3. فرضیه سازی
4. ارزیابی فرضیه ها
5. اطمینان به صحت فرضیه
قرآن برای مراحل سیر تفکر در جریان حل مشکلات ، نمونه ای به ما ارائه می کند این نمونه را در داستان ابراهیم (ع) و روشی که او در سیر تفکر برای رسیدن به معرفت پروردگار بزرگ و قادر هستی آفرین ، در پیش گرفت ، می یابیم. [9]
و ]یاد کن[ هنگامی را که ابراهیم به پدر خود »آزر« گفت: »آیا بتان را خدایان ]خود[ میگیری؟ من همانا تو و قوم تو را در گمراهی آشکاری میبینم.« و این گونه، ملکوت آسمانها و زمین را به ابراهیم نمایاندیم تا از جمله یقین کنندگان باشد. پس چون شب بر او پرده افکند، ستارهای دید؛ گفت: »این پروردگار من است.« و آنگاه چون غروب کرد، گفت: »غروبکنندگان را دوست ندارم.« و چون ماه را در حال طلوع دید، گفت: »این پروردگار من است.« آنگاه چون ناپدید شد، گفت: »اگر پروردگارم مرا هدایت نکرده بود قطعاً از گروه گمراهان بودم.« پس چون خورشید را برآمده دید، گفت: »این پروردگار من است. این بزرگتر است.« و هنگامی که افول کرد، گفت: »ای قوم من، من از آنچه ]برای خدا[ شریک میسازید بیزارم.« من از روی
اخلاص، پاکدلانه روی خود را به سوی کسی گردانیدم که آسمانها و زمین را پدید آورده است؛ و من از مشرکان نیستم.1
اصول کاربردی ناظر بر روش های آموزشی
اگر روشی را که قرآن برای دعوت به یکتا پرستی و تربیت مومنان و افشاندن بذر اصول و ارزش های اسلامی در جان آنان در پیش گرفته است ، بررسی کنیم ، می توانیم برخی از اصول مهم یادگیری را که قرآن برای تغییر رفتار مومنان و آموزش عقاید و ارزش های اسلامی به آنان ، به کار برده است ، از همین روش استنتاج کنیم. بزودی خواهیم دید که روانشناسان در مسإله یادگیری ، اهیمت اصولی را که قرآن برای تربیت معنوی مومنان به کار گرفته است ، تا همین اواخر یعنی اوایل قرنبیستم کشف نکرده بودند. [9]
راه های یادگیری در قرآن
.1 تحریک انگیزه از طریق داستان سرائی و قصه گویی :
یکی از وسایل مهمی که قرآن مجید آن را به منظور ایجاد انگیزه یادگیری ، به کار گرفته است ، داستان می باشد . چون در روش داستان گویی ، شوق شنودگان برانگیخته می شود تا حوادثی را که در داستان بازگو می شوند ، با توجه کامل دنبال کنند . قرآن در ضمن داستان ، آن اهداف دینی مربوط به عقاید ، یا عبرت آموزی ها و حکمت هایی را که در نظر دارد به مردم بیاموزد ، عرضه و تبلیغ می کند.
پس این داستان را ]برای آنان[ حکایت کن، شاید که آنان بیندیشند.2 به راستی در سرگذشت آنان، برای خردمندان عبرتی است. سخنی نیست که به دروغ ساخته شده باشد، بلکه تصدیق آنچه ]از
کتابهایی[ است که پیش از آن بوده و روشنگر هر چیز است و برای مردمی که ایمان میآورند رهنمود و رحمتی است.3
