بخشی از مقاله
چکیده
از آنجا که هدف از تالیف کتابهای درسی مطالعات اجتماعی ایجاد زمینه های تربیت فردی و فرهنگی کودکان و نوجوانان به عنوان سرمایه های اجتماعی برای نیل به شهروندانی مومن و مسلمان ، آگاه ، مسئول و توانمند در زندگی فردی و اجتماعی ، دارای احساس تعلق و علاقه مندی به سرزمین ایران و افتخار به هویت اسلامی -ایرانی است. لذا این تحقیق به منظور ارزیابی محتوای آموزشی کتابهای درسی مطالعات اجتماعی جدیدالتالیف دوره ابتدایی در ایجاد این زمینه ها درفراگیران انجام شده است.
در این پژوهش روش تحقیق از نوع تحلیل محتوای اسنادی بود؛ جامعه و نمونه آماری را در این پژوهش محتوای کتابهای درسی مطالعات اجتماعی جدیدالتالیف دوره ی ابتدایی ایران تشکیل دادند ؛ اساس تحلیل را سه نظام تشکیل دهنده ی فرهنگ - شناخت و باورها ، ارزش ها و گرایش ها ، نظام رفتارها و کردارها - ومولفه های تشکیل دهنده ی آنها که از سند برنامه درسی ملی استخراج شدند ،تشکیل دادند. ابزارجمع آوری اطلاعات سیاهه ی تحلیل محتوای کتابهای درسی بود و اساس تحلیل داده ها میزان تکرار یک مضمون بود که به کمک روش های آمارتوصیفی صورت گرفت .
نتایج حاصل از تحلیل محتوا نشان داد که در محتوای کتابها به مقولات ارزشی و رفتاری کمتر و به مقوله ی شناخت و باورها بیش از حد انتظار پرداخته شده است و در درون هر مقوله نیز مولفه های متعدد به صورت متوازن مورد توجه قرار نگرفته و به برخی مولفه ها بیشتر و به برخی کمتر از حد انتظار توجه شده است در ارتباط با مولفه های مرتبط با ایجاد شناخت و باور، به علم نسبت به گذشته و حال جوامع بشری و به ویژه فرهنگ و تمدن اسلام و ایران و شناخت نظام خلقت و شگفتی های آن و بصیرت نسبت به آثار و پیامدهای سبک زندگی خود بیش از حد انتظارو به بقیه ی موارد کمتر از حد انتظار پرداخته شده است در ارتباط با مقوله ی ارزشی به مولفه ی ایجاد تعهد به ارزشهای اخلاقی و ارزش قائل شدن برای کار و معاش حلال و داشتن روحیه تلاش مستمربیش از حد مورد انتظار و به بقیه ی مولفه ها کمتر از حد انتظار پرداخته شده است و در ارتباط با مقوله ی رفتاری تنها به مولفه ی به کارگیری آداب و مهارت ها و سبک های زندگی اسلامی-ایرانی بیش از حد مورد انتظار پرداخته شده است ؛لذا پیشنهاد می گردد با توجه به اهمیت موضوع به منظور توجه به تمامی مولفه های مطرح در تربیت فرهنگی و ایجاد توازن در جهت ارائه ی مقولات شناختی ، ارزشی و رفتاری محتوای کتابهای مورد نظر بازبینی و با رعایت اصول سازماندهی محتوا ، مورد اصلاح قرار گیرند.
مقدمه :
از نشانه های بسیار و آثار و نوشته های فراوان مسلم شده است که بشر از ابتدای زندگی تا به امروز، عقاید ، اندیشه ها و احساس های روشنی در باب آرمان هایی که بایستی آنها را به دست آورد تا نهاد انسانی یعنی انسان بودن او را در برابر حیوان بودن سازمان دهد ، دارا بوده است . این نوع فعالیت ها به عنوان یک بعد اساسی در مقابل بعد طبیعی محض انسان که عبارت از کوشش های گوناگون در باب به دست آوردن ، تنظیم و رفاه زندگی معمولی است به شمار می رود ؛ این ویژگی انسان فرهنگ نامیده می شود؛ یعنی فرهنگ ویژگی انسان یا جنبه های جدا کننده ی انسان از حیوان است
فرهنگ " شامل تمام الگوهای قابل تشخیص فکری و رفتاری، بر پایه اعتقادها، ارزشها و عادتها و رسوم است . بطور ساده فرهنگ تمام چیزهایی است که، در عملکردهای اجتماعی یک گروه ویژه وجود دارد. فرهنگ به عنوان پدیدهای زنده ،اکتسابی ودارای رشد است
فرهنگ از لحاظ یک جامعه شناس شامل کلیه رفتارهایی است که درزندگی اجتماعی آموخته شده و از طرق گوناگون بین نسل های مختلف یا افراد یک نسل انتقال پیدا کرده است در این معنا فرهنگ نه تنها برزبان ، امور صنعتی ، هنر ، علم ، قانون ، حکومت ، اخلاق و مذهب اطلاق می گردد بلکه ساختمانها ، ابزار و وسایل ، ماشین آلات ، طرحهای ارتباطی و اشیا ءرا نیز شامل می شود . به طور خلاصه می توان گفت : فرهنگ یک جامعه عبارت است از افکار ، عقاید ، آرزوها ، مهارتها، ابزار و وسایل ، امور مربوط به زیبایی و کارهای هنری ، آداب و رسوم و موسساتی که افراد این اجتماع در میان آنها تولد و رشد می کنند
به منظور رسیدن به توسعه اقتصادی و اجتماعی، لازم است ، فرهنگ سنتی و عناصر فرهنگی هر کشور، بر اساس هویت ملی آن کشور پالایش و متحول شود. در این جریان باید از فرهنگ فعلی بهترین استفاده به عمل آید ، باورها و هنجارهای سازگار تشخیص داده شوند و زمینه ی تغییر باورهای ناسازگار فراهم گردد و نهایتا باورهای همسو با باورهای استراتژیک تثبیت گردند به منظور تحقق این فرایند نهاد آموزش و پرورش به عنوان یکی از نهادهای مسئول می تواند وباید نقش موثری داشته باشد
لذا از جمله وظایف مهم نظام های آموزشی انتقال میراث فرهنگی ارزش سنجی و تهذیب شده به شاگردان است . انتقال فرهنگی به منزله ی ایجاد شناخت فرهنگی در دانش آموزان است که لازمه ی آن ایجاد شناسایی نسبت به هدف انسان و رفع نیازهای وی در قلمرو: طبیعت ،ماوراءالطبیعت ، نفس خویش و انسانهای دیگر است ؛ به بیان دیگر شالوده ی نگرش انسان به خود ، محیط پیرامون خود ،جهان خاکی و جهان قلمروی طبیعت ،ماواراءالطبیعت ،نفس خویش و انسان های دیگر است نظام آموزشی نه تنها در این مورد نقش انتقال دهنده را بعهده دارد بلکه تفسیر و ترجمه ی فرهنگ جامعه نیز به عهده ی آنها ست و از همه مهمتر وظیفه ی نظام های تربیتی کمک به فراگیران در پیشرفت و توسعه ی میراث فرهنگی است
به منظور تحقق این سه وظیفه که مکمل یکدیگرند همواره برنامه های درسی به عنوان قلب نظام آموزشی مورد توجه بوده اند و همواره سعی شده با بازنگری در این برنامه ها زمینه تربیت فرهنگی نونهالان و نوجوانان و جوانان جامعه اسلامی ایران فراهم گردد از جمله این تغییرات می توان به تغییرات ایجاد شده در کتابهای درسی بر اساس سند ملی برنامه درسی اشاره نمود. در این راستا برخی از برنامه ها نقش محوری تری را در تربیت فرهنگی ایفا می نمایند که از جمله آنها می توان به برنامه درسی مطالعات اجتماعی اشاره نمود ؛ در راهنمای تدریس کتاب های تازه التالیف مطالعات اجتماعی در ذیل معرفی این کتاب آمده است که :
برنامه درسی مطالعات اجتماعی به عنوان یکی از ابزارهای تربیت ، زمینه های تربیت فردی ،اجتماعی و فرهنگی کودکان و نوجوانان را به عنوان سرمایه های اجتماعی برای نیل به شهروندانی مومن و مسلمان ، آگاه ، مسئول و توانمند در زندگی فردی و اجتماعی ، دارای احساس تعلق و علاقه مندی به سرزمین ایران و افتخار به هویت اسلامی - ایرانی فراهم می آورد ؛ محتوای این درس از علوم اجتماعی و انسانی مختلف نظیر تاریخ ،جغرافیا ، اقتصاد ، جامعه شناسی ،مردم شناسی و نظایر آن استخراج می شود و درواقع بستر این درس میان رشته ای است
به عبارت دیگر اگرچه محتوای مورد نیاز باید متکی براصول و مبانی علمی رشته ها و از نظر علمی معتبر و موثق و به روز باشد اما آموزش اصول و مفاهیم رشته های علمی تابعی از جهت گیری و رویکرد برنامه می باشد دراین زمینه جهت گیری تربیتی و فرهنگی برنامه با توجه به بار ارزشی -نگرشی آن مبتنی برمبانی اعتقادی یعنی جهان بینی اسلامی خواهدبود؛ مفاهیم رشته های علمی که به آنها اشاره شد به همراه ارزش های کلیدی و مهارت های کاوشگری سعی در رساندن دانش آموزان به مقصد غایی این حوزه یعنی شکوفایی فطرت و تربیت انسانهای شایسته و مومن ، پرورش شهروندان مطلوب و تربیت اجتماعی به منظور مهیا شدن برای زندگی درجامعه را دارد
به عبارت دیگر این حوزه ی یادگیری می کوشد تا از طریق برخی دانش ها ، مهارت ها و صلاحیت های مورد نیاز ؛ افراد را به گونه ای تربیت کند که هم در زندگی فردی و هم در جامعه مبتنی بر آموزه های دینی ، نقش کارآمد و شایسته ای را ایفا کنند
لذا با توجه به اهمیت تربیت فرهنگی در عصری که جامعه ایران مورد هجمه فرهنگ های بیگانه است این پرسش مطرح می گردد که تا چه حد کتابهای تازه التالیف مطالعات اجتماعی در تربیت فرهنگی آینده سازان این جامعه مثمر ثمر هستند و یا به عبارتی ادعای مولفین این کتابها در سعی شان در تربیت فرهنگی کودکان تا چه حد ادعای درستی است؛ لذا به منظور پاسخ به این پرسش این تحقیق در صدد است با تحلیل کتابهای مطالعات اجتماعی دوره ی ابتدایی بر اساس سه نظام تشکیل دهنده ی فرهنگ - شناخت و باورها ، ارزش ها و گرایش ها ، نظام رفتارها و کردارها - ومولفه های تشکیل دهنده ی آنها که از سند برنامه درسی ملی استخراج شده اند ، میزان موفقیت مولفین کتابهای درسی در تحقق اهداف برنامه درسی ملی در ارتباط با تربیت فرهنگی را در زمینه این کتابها مورد ارزیابی قرار دهد که در نوع خود بی سابقه است .
شعبانی - 1373 - در پژوهشی تحت عنوان بررسی علل گرایش نسل جوان به فرهنگ بیگانه ، مفهوم فرهنگ ، فرهنگ بیگانه و علل فرهنگپذیری از دیدگاه دانشجویان رشتههای مختلف علوم انسانی و فنی و مهندسی دانشگاه عﻻمه طباطبائی اینگونه نتیجه گیری نمود که معنی و مفهوم فرهنگ در ذهن دانشجویان با مفاهیم علمی تفاوت دارد و بیشتر هدف متوجه دین و معتقدات جامعه است .
علاوه بر آن فاکتور سیاسی نیز در تقسیمبندی بیگانه و فرهنگ عامل قابل توجهی است .اکثر آنان پذیرش طرز فکر و اندیشه فرهنگ بیگانه را به مراتب خطرناکتر از پذیرش نحوه پوشش و نوع تغذیه میدانند. گرایش دانشجویان در مورد تحمیلی بودن و ناآگاهانه بودن پذیرش فرهنگی است . 68/79 درصد از کل دانشجویان به تاثیر فرهنگ بیگانه در تحول فرهنگ خودی اعتقاد دارند 94/67 درصد معتقدند که در فرایند تاثیرپذیری تنها باید جنبههای مادی فرهنگ بیگانه مانند تکنولوژی، وسایل و ابزار تولید و کاربرد آنها را از فرهنگ بیگانه گرفت و 60/95درصد معتقدند که پذیرش جنبه مادی پذیرش جنبه غیرمادی را به دنبال دارد
