بخشی از مقاله
چکیده
افضلالدین بدیل خاقانی شروانی یکی از بزرگترین شاعران صاحب سبک ادب پارسی است که تأثیر او بر بسیاری از شاعران بعد از خود انکار ناپذیر است. سبک نو پدید او و آوازهاش در قصیده سرایی، و ابداع و نوآوری او در حوزه زبان، سبب برجستگی سخن او شده است. یکی از خلاقیت های زبانی خاقانی، ساختن ترکیب های تازه از طریق پیوند دادن کلمات است. بخش قابل توجهی از این ترکیب ها، کلمات مرکبی هستند که پس از او در زبان فارسی رواج پیدا کردهاند. چیرگی او بر زبان فارسی، به او این توانایی را داده است که در هر زمان واژه ها را در ترکیب نو به کار گیرد . این ترکیب های ابداعی علاوه بر تصویر آفرینی، سبب گسترش واژگانی زبان شده است.
-1-1 بیان مسأله
یکی از مسایل بارز شعر سبک آذربایجانی، ابداع ترکیبهای تازه شعری است. این مسأله اگرچه در شعر خاقانی از بسامد بسیار بالایی برخوردار است اما به نظر می رسد سایر شعرای این سبک نیز به این زمینه بی توجه نبوده و در ساخت ترکیبهای بدیع شعری نوآوریهایی به وجود آورده اند. شاید یکی از دلایل توجه شاعران این منطقه، به خصوص خاقانی، به ترکیب سازی تحت تأثیر محیط اجتماعی و موقعیت جغرافیایی و فرهنگی مردم آن نواحی است.
به نظر میرسد در آن محدوده جغرافیایی در قرن پنجم و ششم همزمان چندین زبان گوناگون متفاوت رواج داشته است. همین مسأله تنوع زبانی شاعران را تقویت می کند. در میان شاعران سبک آذربایجانی خاقانی بیش از همه از این امکان استفاده کرده است ترکیبهایی بدیع و زیبا پدید آورده است. در این مقاله به بررسی و جست وجوی ترکیبات دیوان خاقانی و برخی از ویژگی های ساختاری این ترکیبات می پردازیم. هدف اصلی این تحقیق، بررسی تأثیر خاقانی بر سایر شاعران پس از خود و چگونگی تأثیر او بر گسترش زبان فارسی است.
-2-1 اهمیت و ضرورت تحقیق
خاقانی شاعری است که نقش قابل ملاحظه ای در گسترش زبان فارسی داشته است. این گسترش در چند محور قابل بررسی است. مهمترین محور ابداع ترکیبهای ابتکاری است که از طرفی کلمات مرکب ابداعی را به زبان فارسی می افزاید از طرف دیگر با به کار بردن ترکیبهای جدید برای نامگذاریها، بخش قابل توجهی از ترکیبهای کنایی و استعاری را به ادبیات فارسی تقدیم می کند که تا سالها پس از او مورد استفاده سایر شاعران نویسندگان قرار می گیرد. بررسی و تحقیق در شیوه آفرینش ترکیبهای بدیع خاقانی موضوعی است که نیاز به تحقیق و زرف نگری در این زمینه دارد.
-3-1 پیشینه تحقیق
جنبه هایی از این موضوع پیش از این در آثار بعضی از پژهشگران مورد بررسی و تحقیق قرار گرفته است که به چند نمونه از آنها اشاره می شود: کتاب صور خیال در شعر فارسی اثر محمد رضا شفیعی کدکنی/ سبک شناسی اثر سیروس شمیسا/ تاریخ ادبیات ذبیح االله صفا / و سراچه ی آوا و رنگ از دکتر کزازی و .... کتاب دیوان خاقانی اثر ضیاء الدین سجادی را هم به عنوان متن مرجع برای صفحات شواهد به عنوان منبع اصلی قرار گرفت .
-4-1 روش انجام تحقیق: این تحقیق با روش کتابخانهای و با رهیافتی توصیفی- تحلیلی، مورد بررسی قرار گرفته است. جامعه آماری این پژوهش، دیوان خاقانی است.
-2 بحث اصلی
-1-2 ترکیب آفرینی
در زبان شعر فارسی ترکیبات گوناگونی مانند ترکیبات استعاری ، تشبیهی ، کنایی ، وصفی و ... وجود دارد. اما در کنار این نوع از ترکیبات، نوعی ترکیب وجود دارد که از آن ها به عنوان ترکیبات خاص یاد می شود . دکتر شفیعی کدکنی درباره ی ساخت ترکیب می گوید : - زبان فارسی در میان زبان های جهان به لحاظ امکان ساخت ترکیب - چنان که زبان شناسان می گویند - در ردیف نیرومند ترین و با استعداد ترین زبان هاست . و مساله ی ساخت ترکیبات خاص یکی از مسائلی است که هر شاعری در هر دوره ای در راه آن هر چقدر اندک ، کوشش کرده است . اما شاعران فارسی زبان در قدرت ترکیب سازی یا در توجه به ترکیب سازی یکسان نیستند . - شفیعی ، - 64 :1366
در شعر سبک آذربایجانی ، فاضل نمایی و اشاره به علوم مختلف ، تلمیحات گوناگون ، اشاره به عقاید و ... مطرح است و به خاطر دشواری ، شهر این مکتب محتاج به شرح و تفسیر است . لحن حماسی در شعر این دوره تبدیل به مفاخره شده است و شاعران معمولا در ستایش خود ، داد سخن داده اند و شاعران دیگر را قبول ندارند و هجو می کنند . به طور کلی از نظر تحول در فکر و مسائل ادبی شعر سبک آذربایجانی در اوج روند تکامل شعر قرن ششم قرار دارد. - شمیسا ، - 18 :1391
نکته مهم درباره ی مسئله ترکیب آفرینی شاعران حوزه ادبی قفقاز این است که شاعران این سامان به دلیل تاثیر پذیری از فرهنگ ها و زبان های دیگر کشور های همسایه که حداقل دور از دسترس دیگر شاعران ایرانی بودند ، آفرینش ترکیب های جدید و حتی واژه سازی جایگاه برجسته ای در میان شاعران ایرانی دیگر داشته اند . شاعران قرن ششم با دقت فراوان و اصرار در آوردن مضامین دقیق باریک در کلام مزین خو گرفته بودند و شیوه ی دوره ی سامانی که عنصری و همعصران او در دربار محمود مکمل آن بودند ، به کار این شاعران نمی آمد و هر یک از آنان دنبال طریقه ی تازه ای در شعر می گشت . - صفا ، - 336 :1371
-2-2 ابداع واژگان مرکب
خاقانی را می توان از جمله ی شاعران مبتکر دانست . یک شاعر مبتکر هیچ گاه نمی تواند خود را در چهارچوب معهود فکری و هنری گرفتار ببیند و درباره ی طبیعت و جهان ذهنی خویش بدانگونه بیندیشد که دیگران اندیشیده اند بلکه بر عکس ، علیه همه ی نظام های موجود و تمامی اندیشه های جاری و پسندیده به ویژه در عرصه ی تخیل عصیان می کند و برای خود روابط و جهت های تازه و ابتکاری می جوید . - اردلان جوان ، - 6 :1367 تسلط خاقانی بر زبان ، سهم به سزایی در هنرمندی و خلاقیت ادبی او دارد . بدیهی است هر شاعری که که بر عنصر زبان تسلط بیش تری داشته باشد و با دید عمیق تری به پدیده ها و روابط آن ها بنگرد ، امکانات و ابزار متنوع و فراوان تری برای بیان افکار و احساسات خود در اختیار دارد . - آرتا ، - 102 :1393
