بخشی از مقاله
چکیده
سُرایش قصیده بدیعی از سده ششم هجری در ادب فارسی امری رایج بوده و شاعران آرایههای بیانی و بدیعی را در این گونه سرودههای منظوم میآوردهاند که پارهای از آنها تاکنون محفوظ مانده استقوامی. مطرّزی گنجهای- که آگاهی چندانی از زندگی او در دست نیست،-از شاعران بدیعیّه سُرای ادب فارسی در سده ششم هجری که گویی یک قصیده بدیعیّه صد بیتی با غالب آرایهای بیانی و بدیعی آن به تأثیر از حدائق السّحر وطواط سروده ، از دیرباز در میان اهل ادب مشهور بوده و شروحی چند نیز بر آن نوشته شدهاست اما تاکنون قصیده مذکور تصحیح انتقادی نشده، بلکه در برخی از کتابهای متأخّرین به صورتی بسیار محرﱠف، مغلوط و با افتادگی چندگانه ثبت شده است.
تصحیح انتقادی قصیده بدیعیه صد بیتی قوامی مطرّزی گنجهای به استناد دستنویسهای کهن و معتبر در لابلای سفینهها و جُنگهابرای نخستین بار در این مقاله انجام گرفته که متنی منقّح و مصﱠحﱠح از آن به دست داده شده و اختلاف نسخهها در پاورقی ثبت گردیدهاست.
مقدمه
جمال الدینمحمد ابن ابی بکر قوامی مطرّزی گنجه ای از شاعران فارسیگوی سده ششم هجری و معاصران قزل ارسلان عثمان بن شمسالدین ایلدگز 587-581 - هجری - است که متأسفانه درباره زندگی وی اطّلاع چندانی یافت نمیشود. هدایت درباره او چنین نوشته است: »وا را استاد قوامی مطرّزی خبازی خوانند و هم شیخ نظامی دانند... در صنایع و بدایع سخن صاحب مهارت است
به صورت پراکنده اشعاری از وی در پارهای از متون متقدّم فارسی دیده میشود، مثلاً شمس قیس در کتاب مشهور و معتبر المعجم - 388 :1387 - بیتهایی از »قوامی گنجهای«نقل کرده است؛ امّا بر اساس نقل ادوارد براون یک نسخه خطّی کهن از اشعار قوامی مطرّزی در موزه بریتانیا موجود است
بدیعیّه سُرایی در ادب فارسی از همان سده ششم هجری آغاز شد و تا چند سده بعد همچنان ادامه داشت، استاد صفا می گوید:
چنانکه میدانیم در اواخر قرن ششمتوجّه به ساختن اشعار مصنوع مخصوصاً قصایدی همراه با صنایع شیوع یافت و بعضی از شاعران علاوه برتوجّه به ایراد صنایع،خاصّه انواع تشبیهات و استعارات و مجازها و ایهامها و التزامات دشوار و امثال اینها، شروع به ساختن قصایدی نمودند که مشتمل بر صنعتهای گوناگون علی الخصوص صنایع لفظی باشد . از آن جمله جمال الدینمحمّد بن ابی بکر قوامیمطرّزی معاصر قزل ارسلان عثمان بن شمسالدین ایلدگز 587 -581 - هجری - قصیدهای رائیه در یکصد بیتمتضمّن هشتاد و سه صنعت از صنایع بدیعی به نام »بدایع الأسحار فی صنایع الأشعار« با این مطلع: »ای فلک را هوای قدر تو یار/ وی ملک را ثنای صدر تو کار« ساخته بود که بعدها محمود بن عمر نجاتی نیشابوری از ادبای معروف نیمه اول قرن هشتم هجری شرحی بر آن نوشت
درباره چیستی قصاید بدیعیّه میتوان چنین تعریف دقیقی را بیان کرد: »قصیدهای است که هر بیت یا دو بیتِ آن دارای حداقل یکی از صنایع بدیعی و بنای بیت بر آن صنعت باشد که همه یا عمده صنایع در آن قصیده به نظم آمده باشد و بیتی بدون صنعت در آن یافت نشود.. .. البته این قصاید باید چنان ساخته شود که آوردن انواع صنایع بدیعی در بیتها، نه رونق کلام و فصاحت و انسجام آن را از میان ببرد و نه معانی و مقاصد قصیده را مشوّش سازد. این است که ساختن چنین چامهها بس دشوار است و مایه و ذوقی سرشار و قدرت طبعی گران میخواهد
آن چه در ذیل میآید، تصحیح قصیده صد بیتی قوامی مطرّزی گنجه ای با بهرهگیری از پنج دستنویس کهن و معتبر است که این دستنویسها تفاوتهایی با یکدیگر دارند. بنابر این تمام موارد اختلاف نسخهها در پاورقی نشان داده شدهاست. چون تاکنون قصیده حاضر تصحیح نشدهاست؛ بدین دلیل پیشینه ای در حوزه پژوهشهای علمی ندارد و تصحیح قصیده مشهور قوامی مطرّزی گنجهای نظر به اهمیّت آن، موضوع این مقاله میباشد.
نسخههای مورد استفاده در این تصحیح: در پنج دستنویس کهن و معتبر قصیده مذکور یافتهشد و کار تصحیح قصیده قوامی مطرّزی گنجهای بر اساس آنها انجام گرفتهاست که نشانی و مشخصات نسخههای مورد استفاده به شرح ذیل است:
.1 مجموعه اشعار: دستنویس شماره 3775 کتابخانه اسماعیل صائب در ترکیه، به خط یونس ابن ابی بکر، به تاریخ 681 ق، فیلم شماره 275 کتابخانه دانشگاه تهران، 66 برگ که 6 برگ آغازین نای نسخه به قصیده قوامی مطرّزی گنجهای اختصاص دارد. این نسخه چنان است که برای هر آرایه در یک بیت یا دو بیت مدخلی - عنوان آرایه - مستقل آمده است که به همین دلیل به عنوان نسخه اساس در این تصحیح و مدخلهای - عنوان آرایههای - آن انتخاب گردید، مگر در چند مورد که گمان میرفت، ضبط دیگر نسخهها بر نسخه اساس رجحان دارد.
این نسخه به سبب آن که اقدم نسخهها شناختهشد، نسخه اساس در تصحیح حاضر است که علامت اختصاری آن در این تصحیح »الف« است.
2جُنگ. نظم و نثر: دستنویس شماره 2449 کتابخانه دانشگاه تهران به تاریخ اواخر قرن هفتم و یا اوایل قرن هشتم، 161 برگ که برگهای 199 تا 122این جُنگ به قصیده قوامی مطرّزی گنجهای اختصاص یافته و در آغاز آن چنین آمدهاست: »قوامی گنجه گوید و در این قصیده همه صنعتهای شعر بیاورده است بغایت خوب.« این نسخه از میان نسخههای مورد استفاده در آغاز مدخلها - عنوان آرایهها - بدون عنوان است. علامت این نسخه در تصحیح مذکور »ب« میباشد.
3. مجموعه اشعار و مراسلات: دستنویس شماره 487 کتابخانه لالا اسماعیل به تاریخ 742-741 ق.، فیلم شماره 573 کتابخانه دانشگاه تهران، 283 برگ که برگهای 20 تا 24 این مجموعه به قصیده قوامی مطرّزی گنجهای اختصاص دارد. علامت این مجموعه در پژوهش حاضر »لا« میباشد.
4. مونس الأحرار فی دقائق الأشعاراثر: محمد بن بدر جاجرمی، دستنویس مورّخ 741، عکس شماره 62 و 63کتابخانه ملّی ایران،752 برگ که صفحههای 38 تا 44این سفینه به قصیده قوامی مطرّزی گنجهای اختصاص یافتهاست. در آغاز قصیده چنین آمدهاست: »ملک الشعراءاستاد قوامی گنجهنَوﱠرَفرمایدااللهُ- فیقَبترَهجمهِ- أسامی الصّناعاتِ فی حدائق السﱢحر و دَقائق الشعرِ.« در بیتهای قصیده ما نحن فیه موجود در این نسخه جا به جاییهایی دیده میشود و چون گاهی اختلافها بسیار است، از گفتن آن در پاورقیها صرف نظر کردیم. علامت این سفینه در پژوهش حاضر »ج« میباشد.
5. سفینه مجلس: دستنویس شماره 651، کتابت در قرن دوازهم. »در کتابخانه مجلس سفینهای به شماره 651 وجود دارد که گرچه در قرن دوازدهم کتابت شده،امّا چنانکه گفتهاند از روی یک جنگ کهن - شاید از قرن هشتم - استنساخ شده باشد
بدیعیّه قوامی مطرّزی گنجهای در صفحات 287 تا 296 این سفینه آمدهاست و علامت این سفینه در پژوهش حاضر »د« میباشد.
همچنین برای تصحیح قصیده بدیعیّه قوامی مطرّزی گنجهای از ضبطهای کتاب بدایع الأشعار تألیف ابوالفضل بدایعنگار که در واقع شرحی بر قصیده مذکور است، نیز استفاده شده که علامت »ح«در این مقاله معرّف آن است. ذکر این نکته ضروری است که چه بسا پارهای از ضبطهای مختار ما در متن موجّه نباشد و نسخه بدلها بر متن رجحان داشته باشد که این نکته تا حدودی شاید برخاسته از اختلاف سلیقه است. همانطور که یکی از محققّین به درستی یادآور شدهاست که تصحیح متن همچون علومی از قبیل ریاضی نیستکه مو» لای درزش نرود، در بسیاری از موارد متّکی به تشخیص، سلیقه و حدس مُصحح است
