بخشی از مقاله
چکیده :
بخش های قابل توجهی از سکونتگاه های ایران را سکونت گاه های کهن و سنتی تشکیل داده است. به طور عمده شرایط اقلیمی، آب و هوایی، و.. در شکل گیری این سکونتگاهها در مناطق مختلف ایران نقش بسزایی داشته اند. رشته کوه زاگرس منطقه عظیمی از غرب ایران را به خود اختصاص داده است، این رشته کوه نقش ویژه ای در شکل گیری روستاهایی که در دامنه ی آن استقرار یافته اند، داشته است. شکل گیری معماری این مناطق در راستای ویژگیهای طبیعی در نواحی کوهستانی بوده است.
معماری و بافت روستاهای پلکانی پالنگان یکی از مهمترین روستاهای منطقه ی کردستان به شمار می روند. استفاده از اصل بوم آورد بودن؛ یکی از اصول بارز شکلگیری معماری ایران که در آن انسانها وادار به تعاملی سازنده با طبیعت و استفاده ی هر چه بهتر از مصالح در دسترس در شکل دهی به سکونت گاههایشان بوده اند، در این روستا به خوبی دیده می شود. مصالح بوم آورد درصورت تخریب ودور ریختن نه تنها به محیط طبیعی آسیب نمی زند بلکه به راحتی جزئی از آن میشوند و خللی به چرخه طبیعی بازیافت وارد نمی شود.
حال در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و بهره گیری از تحقیقات میدانی و کتابخانه ای سعی در بررسی و شناخت عوامل تاثیرگذار در شکلگیری سکونتگاههای کوهستانی در نمونه ی موردی روستای پالنگان دارد، نتایج حاصل از پژوهش نشان دهنده ی تعاملی سازنده میان انسان، طبیعت و معماری در کنار یکدیگر است، بگونه ایی که این تعامل عاملی برای بوجود آمد یک معماری بکر و ناب شده است.
-1مقدمه :
منطقه اورامانات ناحیه ای وسیع کوهستانی در غرب کشور است،که بخش هایی از کشور ایران و عراق را در بر می گیرد. نکته ی قابل توجه در این مناطق وجود طبیعت سرشار از زیبایی آن می باشد.علاوه بر آن عامل دیگری که باعث منحصر به فرد کردن منطقه ی اورامانات شده است،وجود روستاهای پلکانی و نوع معماری بی نظیری است که با ساده ترین روشهای ساخت با مصالحی کاملا بوم آورد در طول تاریخ منطقه بوجود آمده است[1] روستای پالنگان که با دارا بودن معماری خاص و طبیعت بکر رویای پله هایی رو به بهشت را برای بیننده تداعی می کند.خانه هایی ساخته شده از سنگ و اغلب با روش خشکه چین و به صورت پلکانی معماری خارق العاده ای را در منطقه به وجود آورده است
بطور قطع روند،شکل گیری و توسعه روستای پالنگان مربوط به دوران اخیر نبوده و همانطور که در ادامه اشاره خواهد شد نحوه ی شکل گیری آن دارای پیشینه ای طولانی مدت است، که بر اساس بررسی های باستانشناختی در منطقه معلوم شده است،که سابقه زندگی روستا نشینی در منطقه به هزاره های هشتم و نهم پیش از میلاد بر می گردد.که به نظر می رسد عوامل زیست محیطی نظیر دسترسی به منابع آبی، زمین های کشاورزی و ....از جمله مهمترین عوامل شکل گیری این روستا می باشند.
با این تفاسیر این پژوهش به بررسی چگونگی نقش انسان و طبیعت در تعامل با همدیگر در شکل گیری سکونتگاه های کوهستانی و همچنین نمونه موردی روستای پالنگان می پردازد.
-2روش شناسی تحقیق :
در پژوهش پیش رو جهت دستیابی به پاسخی در خور توجه و وضوح بیان کردن مسائل از روش توصیفی - تحلیلی استفاده شده است. به گونه ای که نگارندگان ابتدا با مطالعه و استناد به منابع کتابخانه ای موجود و نمونه های مشابه و همچنین بازدیدهای میدانی، همچنین مصاحبه با کارشناسان حوزه ی اورامان شناسی و میراث فرهنگی اطلاعات مورد نظر تحقیق را جمع آوری و در انتها به توصیف و تحلیل داده های تحقیق پرداخته اند و جمع بندی نهایی را با روش مذکور انجام داده اند.
-3بررسی رابطه ی انسان و طبیعت :
ما با قوانین طبیعت هم سو و هم صدا هستیم و این قوانین بر ما حاکمیت دارند و همه اعمال ما بر اساس آن هاست. لوکوربورزیه ارتباط انسان با طبیعت و محیط اطراف خود از مقوله های بسیار مهمی است که مورد توجه بسیاری از محققان و صاحبنظران در ابعاد مختلف زندگی بوده و هست.شناخت طبیعت برای هر انسانی و در هر زمان و مکانی و در هر رشته ای تعاریف بخصوص خود را دارد. چرا که برای بهره گیری از طبیعت روش و طرح نو برپا کردند.این روش و طرح،شاخص موقعیت انسان در زمانه اش بوده است.
یعنی هر نظریه که ارتباط انسان را با طبیعت نشان می دهد،فرهنگ و اگاهی انسان را در آن زمان بیدار می کند.وضع زیستن و سهم انسان از مواهب طبیعت و سرانجام حرکت او را در جامعه نشان می دهد.در این ارتباط ویژگی های هنر و صنعت را می یابیم که چگونه موجب تکامل انسان هنرمند و صنعتگر می شود.انسان با درک درست از طبیعت تکامل ذهنی خود را وسعت داد و برای آن معنا و مفهومی یافت.فیلسوف در فکر آن است که برای تمام طبیعت معنایی و اصولی یابد و به تعریف درآورد ولی صنعتگر یا هنرمند به دنبال اشیاء ویژه ایست که بتواند با پدیده های ذهنی او یک ترکیب خوب و خلاقانه ای ایجاد نماید.انسان به وسیله ی عقلش در طبیعت تغییراتی به نفع خود می دهد یعنی از مواد طبیعی اشیایی مفید می سازد و در کاربرد اشیاء زندگی را آسان و تلطیف می کند.چنین انسانی را می توان گفت یک ضابطه برای هنر است،زیرا هنر عبارت است از انسان افزوده بر طبیعت
انسان در ارتباط امور غیر مادی و معنوی نیاز به چه شرایطی در طبیعت دارد وتا چه حد این شرایط ضربه پذیر می باشد؟.بر حسب همین نیاز ضرورتی دیگر که زیستگاه خود را در دراز مدت جهت بهره ی بیشتر،مجهز نماید،به سالم ماندن آن کمک می نماید.نیاز روحی و جسمی ظرفیت لازم در تطبیق با محیط را ایجاد می نماید،ولی گاه نیاز بر این قرارداد که محیط شرایط لازم را دارا باشد.ارتباط دو جانبه ی انسان و طبیعت همواره راه گشای زندگی بوده است. انسان از آن چه که در طبیعت به دست می آورد،برای خویش مسکن و سایر مایحتاج مورد نیاز خود را به نوعی مطلوب ساخته و مورد استفاده قرار می دهد.
بسیاری از این موارد را بی آن که به اصل استفاده مطلوب پی ببرد،انجام می دهد.مصداق این نوع نگرش با توجه به طبیعت و محیط هورامان در معماری بکر، تنوع صنایع دستی و کاربرد آن در این منطقه بوده از تهیه ابزار برای معیشت تا لباس گرم و سرد پوشیدن و تنفس هوای خوب و دلپذیر همه نشان دهنده ی آن است که بر اساس نیاز مردم این ناحیه می باید هر چه ممکن است محیط را انسانی و مطلوب نمود.یعنی اینکه امکانات محیط را به عنوان روندی در انسانی کردن محیط به خدمت گرفت.
در این مناطق در اطراف یک بنای معماری عواملی هستند همانند طبیعت که معمار به عنوان سرچشمه ی بیان احساسات خود از آنها استفاده می کند؛تجلی ساختارهای طبیعت در هر سرزمینی شاخص های متفاوت دارد؛نور، آفتاب،درختان،کوه،باد و ... همگی نمادهایی هستند در فرهنگهایی مختلف،که بیان فلسفی آن و به حجم در آوردن آن البته به شکلی مستقیم و یا انتزاعی برای معمار سرمشق است.
-4بررسی ویژگی های معماری مناطق سرد و کوهستانی :
این مناطق دارای میانگین دمای هوایی در گرمترین ماه سال بیش از 10 و میانگین حداقل دمای هوا در سردترین ماه کمتر از 3 درجه سانتی گراد است. از ویژگی های این مناطق، زمستانهای طولانی و سرد و سخت، چندین ماه از سال زمین پوشیده از برف و یخ، فصل سرما از اوایل آذر ماه شروع شده و تا اواخر فروردین ماه کم و بیش ادامه دارد. [1]میزان بارندگی در تابستان کم و در زمستان زیاد و بیشتر به صورت برف است. با توجه به برودت بسیار زیاد هوا در بیش عمده ای از سال در این نواحی به حداکثر استفاده از تابش آفتاب، بهره گیری از نوسان روزانه دما، حفظ حرارت و جلوگیری باد از سرد زمستانی در محیط های مسکونی امری ضروری است.
1؛-4خصوصیات کلی بافت روستایی در مناطق کوهستانی :
-1فضاهای روستایی کوچک و محصور ، -2بافت روستا متراکم و ابنیه متصل به هم ، -3جهت آفتاب و عوارض زمین عامل تعیین کننده در نحوی استقرار، گسترش و سیمای کلی روستا ، - 4کوچه ها و معابر اصلی به موازات خط تراز زمین و با عرض کم به دلیل سرمای بسیار زیاد در بخش عمده ای از سال در این نواحی بافت روستایی متراکم و ابنیه متصل به هم هستند تا بدین نحو سطح تماس فضاهای گرم و مسکونی با محیط سرد خارج کمتر شود.[6] به دو دلیل روستا های مناطق کوهستانی را اغلب در وسط کوهپایه و در سمت جنوبی آن بنا میکردند :
.1اگر روستا در پایین دره باشد خطر سیل و از بین رفتن آن وجود دارد ، .2در شب هنگام هوای سرد که سنگین تر است به پایین دره نفوذ کرده در همان محل ساکن میشود که در این صورت به شدت سرمای روستا افزوده میشود. فرم بنا نیز بر اساس اقلیم منطقه و جهت مقابله با سرمای شدید طراحی و اجرا شده است به طوری که خصوصیات کلی فرم بنا در این نواحی به صورت زیر میباشد.
