بخشی از مقاله
چکیده
کوچک بودن و پراکندگی زمین های کشاورزی در موارد بسیاری برای استفاده از فنون کشاورزی و تجهیز امور زیربنایی و به کارگیری ماشین آلات و استفاده از منابع با بازدهی مناسب محدودیت هایی را پدید آورده است. با توجه به نقش استراتژیک بخش کشاورزی در تآمین نیازهای غذایی جامعه و توسعه ملی،ضرورت ایجاد تحولات بنیادی و همه جانبه را در ساختار کشاورزی از طریق شناخت نظامهای بهره برداری مناسب در چارچوب یک برنامه ریزی علمی بلندمدت پدید آورده است. و برنامه ریزی و سیاست گذاری جهت توسعه نظام بهره برداری کشاورزی باید مبتنی بر افزایش تولید از طریق افزایش عملکرد در واحدسطح بدون آسیب رسانی به محیط زیست صورت گیرد.
بهبود تولید کشاورزی از طریق اصلاح نظام های بهره برداری در راستای اصول کشاورزی پایدار امکان پذیر است. تعاونی های تولید روستایی به عنوان یکی از انواع نظام های بهره برداری با هدف یکپارچه سازی اراضی زارعان عضو تعاونی تولید، افزایش تولید و رضامندی ، می توانند در راستای فراهم کردن مناسبترین شرایط برای استفاده بهینه از منابع و جلب مشارکت بهره برداران، فراهم ساختن زمینه های پذیرش فن آوری و جلب سرمایه در بخش کشاورزی را به عهده گرفته و مسائل و مشکلات حرفه ای کشاورزان در حوزه های اقتصادی و اجتماعی را از طریق همیاری و اشتراک مساعی حل نمایند. مقاله حاضر که به روش کتابخانه ای و بررسی منابع مکتوب تدوین شده، تلاش دارد ضمن تبیین نقش تعاونی های تولید در فرآیند توسعه روستایی، موانع و عوامل مؤثر بر موفقیت تعاونی ها تولید روستایی را شناسایی کرده و در جهت رفع موانع و پایدارسازی موفقیت تعاونی ها راهکارهایی را ارائه نماید.
1. مقدمه
نظام های بهره برداری یکی از اصلی ترین و مهم ترین مسائل نظام کشاورزی کشور در بعد کلان و یا ساختاری هستند که هر چه در جهت گسترش نظام های بهره برداری مناسب و بهینه با شرایط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مناطق تلاش شود. وضعیت مظلوبتری از نظر کاهش میزان اتلاف انرژی، هزینه های تولید و افزایش عملکرد تولید از لحاظ بازدهی عوامل تولید، سوددهی و بهبود وضع زندگی کشاورزان و رضایتمندی آنان و نیز امکان انجام عملیات زیربنایی، ارتقای سطح مکانیزاسیون و حفظ منابع و جلوگیری از ضایعات و در نهایت توسعه پایدار کشاورزی حاصل خواهد شد و هدف راهبردی در برنامه های توسعه یعنی" تحول کیفی در ساختار کشاورزی و تبدیل کشاورزی معیشتی به کشاورزی نوین سودآور در تأمین نیازهای اساسی جامعه" "کاهش وابستگی" و " توسعه ملی" تحقق خواهد یافت.
بهره برداری مناسب از عوامل تولید برای استفاده از امکانات بالقوه، اجرای کامل قانون یکپارچه سازی اراضی، تعاونی کردن تولید با تجمیع اراضی خرد و پراکنده، ایجاد قطعات مناسب برای تولید و تجمیع سرمایه های انسانی و مادی پراکنده کشاورزان، از راهبردهای اساسی و مهمی است که با ایجاد تشکلهای اقتصادی تولید کشاورزی که نمونه بارز آن شرکتهای تعاونی تولید هستند می توان آن راعملی کرده و به آن دست یافت.
در اوایل دهه 1350، دولت به منظور بالا بردن میزان عملکرد درواحد سطح و کشت یکپارچه با حفظ مالکیت فردی دهقانان بر روی قطعات متعلق به خود و پیشبرد برنامه های زراعی و استفاده هر چه صحیح تر از منابع آب و خاک موجود و بالاخره افزایش درآمد زارعان، تعاونی های تولید روستایی را ایجاد کرد
به عبارتی هدف از تشکیل این تعاونی ها اعمال مدیریتی واحد و تخصصی در جهت حداکثر بهره برداری از منابع آب و خاک، انجام کارهای زیربنایی، استفاده صحیح از نهاده ها و وسایل و ماشین آلات کشاورزی و افزایش تولید و درآمد سرانه کشاورزان روستایی و بهبود زندگی آنها بود.[22] به طور کلی هدف از تشکیل تعاونی های تولید روستایی در ایران عبارتند از :
- حداکثر کردن بهره برداری بهینه از منابع آب و خاک کشور ازطریق یکپارچه سازی و یکجاکشتی؛
- تأسیس شبکه های پیشرفته آبیاری و تسطیح زمین های زراعی،
- احداث راههای ارتباطی بین دهات،
- آشنا ساختن اعضای شرکت تعاونی با اصول و شیوه های جدید زراعی؛
- استفاده صحیح از وسایل و ماشینآلات کشاورزی با شرایط محلی با رعایت نظام تعاون، احیای اراضی بایر و بی حاصل و موات واقع در منطقه مورد عمل شرکت؛
- توسعه و بهبود صنایع دستی و تبدیلی فرآورده های دامی و زراعی و گسترش فعالیت های مفید غیرکشاورزی؛
- افزایش تولید و رضامندی کشاورزان و روستاییان.
این نوع تعاونی یک تشکل اقتصادی کشاورزی است که با اتکاء به نیروی اعضاء و تصمیمات مشارکت جویانه از طریق مجامع عمومی و هیئت مدیره ضمن حفظ وحدت سه اصل مالکیت، حاکمیت، فاعلیت و تسهیل گری فرایند تولید، با هدف کاهش هزینه های تولید و افزایش درآمد کشاورزان با انگیزه های فردی تأسیس می گردد.
شرکتهای تعاونی تولید قادرند ناهنجاری های ناشی از وجود قطعات کوچک، پراکنده و نامتجانس بودن زمین های زراعی و بسیاری از نارسایی های دیگر کشاورزان خرده پا را مرتفع ساخته و نقش مهمی را در توسعه روستاها ایفا کنند. رسالت مهم شرکت های تعاونی تولید ارتقای سطح دانش روستاییان و بهبود بهره وری از منابع روستایی، جلوگیری از مهاجرت بی رویه روستاییان به شهرهاو برقراری توازن بین توسعه مناطق روستایی و شهری تعریف شده است. بدین ترتیب شرکتهای تعاونی به عنوان ابزاری کارآمد و عامل بسترساز توسعه روستایی در برنامه های کلان توسعه کشور مطرح شده اند.
بخش تعاونی یکی از سه بخش اقتصادی در کشور ماست که در کنار بخش دولتی و خصوصی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران از اهمیت و جایگاه خاصی برخوردار است.بدون شک از جمله دلایل اهتمام قانون اساسی به نظام تعاونی را می توان ثمرات اقتصادی ناشی از ویژگی های نظام تعاونی و ارزش های والای مادی و معنوی که همانا برخورداری از روحیه تعاون، همکاری و نیز مشارکت توده های مردم در امور مربوط به خود می باشد، دانست.بنابراین بسط و توسعه تعاونی های تولید روستایی زمینه های حضور فعال و تأثیرگذار کشاورزان در توسعه روستاها و اقتصاد کلان کشور را فراهم کرده و موجب کاهش تصدی دولت در اداره امور کشور می شود که در برنامه های توسعه به آن تأکید شده است.
.2 تعاریف و مفاهیم
واژه» تعاون« از نظر لغوی به معنای به هم کمک کردن، هم دیگر را یاری کردن و مددکاری آمده است.تعاون به معنای همکاری و تشریک مساعی برای رسیدن به هدفی مشترک است. در این معنا فعالیت های نختلف روزانه انسان گونه ای تعاون و همکاری است. همکاری روشی است در زندگی اجتماعی که فقط به اموز اقتصادی محدود نمی شود. به علاوه، شرط لازم در تعاون فقط رسیدن به هدف معینی نیست. بلکه تمایل و اشتیاق افراد جهت کمک به یکدیگر نیز شرط است.
برای شرکت های تعاونی تعریف های متعدد و مختلفی ارائه شده است. با این که این تعریف ها از نظر برخورد عقاید با یکدیگر تفاوت دارد، ولی از لحاظ محتوا با هم اختلافی نداردند. زیرا، در تمامی آنها به فعالیت های دسته جمعی گروهی از افراد که به طور داوطلبانه برای رفع نیازمندی های مشترک و بهبود وضع اقتصادی و اجتماعی خویش اقدام می کنند.قانون جمهوری اسلامی ایران، شرکت تعاونی را این گونه تعریف می کند:» شرکت تعاونی شرکتی است از اشخاص حقیقی یا حقوقی که به منظور رفع نیازمندیهای مشترک و بهبود وضع اقتصادی و اجتماعی شرکا از طریق خودیاری،کمک متقابل، و همکاری آنان و تشویق به پس انداز، موافق اصولی که در این قانون روشن شده، تشکیل می گردد.
.3 نقش تعاونیها در توسعه روستایی
در بسیاری از کشورها، توسعه روستائی به مثابه راهبردی با اهمیت برای تامین نیازهای اساسی و توزیع بهینه منافع ناشی از توسعه ملی تلقی شده و بدین منظور نیز با شیوه های متعدد، الگوهای متنوعی برای توسعه روستایی تجربه شده که عمدتا دستاوردهای مطلوبی نداشته و هنوز نیز سهم جوامع روستایی جهان سوم از توسعه و پیشرفت بسیار اندک است و اکثر فقرای این کشورها یا در روستاها بسر می برند و یا شهرنشینانی عمدتا حاشیه نشین با منشاء روستایی بوده اند.
بانک جهانی سرانجام به این باور رسیده که توسعه روستایی، راهبردی برای بهبود زندگی اجتماعی و اقتصادی روستاییان فقیر و تلاشی همه جانبه برای کاهش فقر است که بویژه با افزایش تولید و ارتقاء بهره وری در محیط روستائی میسر می گردد. توسعه روستایی با نوین سازی جامعه روستایی بایستی این جامعه را از انزوای سنتی بیرون آورد و با اقتصاد ملی عجین سازد.
به عبارتی در نتیجه توسعه روستایی، شرایط کلی جامعه روستایی از جمله کیفیت اقتصادی، و دیگر مسائل زندگی مانند محیط زیست، بهداشت، زیرساخت ها و مسکن، رشد جمعیت و اشتغال بهبود خواهد یافت .[36] رفع معضلات جمعیت عظیم روستایی از طریق برنامه ریزی آگاهانه توسعه روستایی امکانپذیر است به طوری که هر برنامه مؤثر بر توسعه روستایی باید از راه افزایش تولید و مشارکت توده های روستایی و توسعه و برخورداری از مزایای آن، به مقابله به فقر برخیزد.
سازمان بین المللی کار تعاونیها را ابزاری برای بهبود وضع اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی افراد کم درآمد، افزایش منابع سرمایه های فردی و ملی، تأمین نظارت دموکراتیک، توزیع عادلانه سود در اقتصاد و بالابردن سطح درآمد ملی، بهبود شرایط و تکمیل خدمات اجتماعی، کمک به ارتقای سطح دانش عمومی و فنی اعضا دانسته است .
گرچه شرکتهای تعاونی متناسب با شرایط اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی جامعه خود، میتوانند در تقویت بنیانهای نظام مالکیت ارضی، تبدیل مزارع کوچک و پراکنده به زمینهای بزرگ، حفاظت از منابع طبیعی، بسط و گسترش اطلاعات فنی جهت بهره برداری بهتر از اراضی، تشویق به پس انداز کردن و گسترش اعتبارات، کاهش دادن قیمت وسایل تولید و تقلیل مخارج، کاهش قیمت کالاهای مصرفی و خدمات، کمک در فروش محصولات تولیدی، کاستن از میزان مخاطرات احتمالی و پایین آوردن مخارج بیمه و گسترش و تعمیم تعلیمات عمومی یا حرفهای مؤثر باشند، اما باید یادآور شد که لازمه تحقق تمامی این موارد در بسیاری از کشورها و از جمله کشور ما تحول در فرهنگ، نگرش و نحوه تفکر آحاد مردم است.
تعاونی به عنوان راهی برای کاهش هزینه های معامله، آگاه سازی و اطلاع رسانی در مورد بخش های مهم قرار دارد و بالا بردن قدرت چانه زنی تولیدکنندگان اهمیت بیش از بیش می یابد. تعاونی ها ابزاری سودمند برای دستیابی به منافع طولانی مدت جمعی و گروهی هستند و از طریق تثبیت اقتصادهای محلی و ایجاد شرایط مناسب برای سرمایه گذاری به توسعه اقتصادی کمک می کند و حضور آنها در نواحی روستایی به تثبیت اقتصادهای بسیار آسیب پذیر و شکننده کمک می کند. تعاونی ها به عنوان بنگاه های اقتصادی، پتانسیل خاصی دارند که می توانند تحولات فرهنگی،سازمانی و فناوری را که لازمه حرکت در راستای نیل به توسعه پایدار هستند را سرعت بخشند
Bogo Andri - 2006 - ، اشاره می کند که تعاونی ها برای کشاورزان فرصت هایی را فراهم می نمایند که بتوانند واحد های کوچک و تجاری خود را بهبود ببخشند.
نتیجه مطالعه باصری و همکاران - - 1389 نشان داد که تعاونی های تولید در کاهش میزان مهاجرت، افزایش مشارکت در امور تولیدی و اجتماعی، جذب نیروی کار خارج از خانوار و تغییر نگرش از نگاه سنتی به کشاورزی به نگاه تجاری در بین اعضاء و افزایش خودآگاهی اجتماعی نقش مؤثری داشته اند.
بنابراین با توجه به اینکه یکی از راهبردهای اساسی برای افزایش کمی و کیفی تولیدات و تامین غذایی بیشتر و نیز دستیابی به پایداری محیط زیست و غلبه بر مشکلاتی نظیر کوچک بودن واحدهای تولید کشاورزی، پراکندگی قطعات زراعی، تخریب محیط زیست و ناپایداری تولید، تعاونی کردن نظام تولید کشاورزی در عرصه های مختلف می باشد، توجه به تعاونی ها به عنوان یکی از مظاهر فرهنگ همکاری، مشارکت و مساعدت در رفع نیازهای مشترک اعضاء و رفع مشکلات اجتماعی جامعه و فعالیت های انسانی و رفع موانع توسعه پایدار در جامعه و بخصوص در جوامع روستایی ضروری می باشد.
.4 تعاونی های روستایی و کارکردهای آنها در جوامع روستایی
تجارب بدست آمده از کشورهای مختلف به ویژه کشورهای صنعتی اروپای غربی و آمریکا حکایت از آن دارد که تشکل های فعال کشاورزان از جمله تعاونی های روستایی، سهم عمده ای در پیشرفت بخش کشاورزی این کشورها داشته اند.
