بخشی از مقاله
چکیده
تعلیم و تربیت دو مفهوم اساسی و مهم در حیات علمی و معنوی بشر است.یکی از مهم ترین مکاتب تربیتی، مکتب اسلام است که نسبت به سایر مکاتب دیگر در تعیین سرنوشت انسان ها نقش به سزایی دارد.نظریه اسلامی تعلیم و تربیت متضمن تبیین ها و تجویزهایی است که علاوه برمومنان، برای تربیت همه انسان ها کمک کننده است و می تواند تعیین اهداف، سیاست گذاری، برنامه ریزی و اقدامات آموزشی را در جوامع گوناگون جهت دهی کند.دین مبین اسلام هدف تعلیم و تربیت را راه رسیدن به سعادت که همان قرب الهی است می داند.
همه دانشمندان بر این واقعیت اذعان دارند که انسان موجودی پیچیده و تکامل یافته است.انسان استعداد های بالقوه بسیاری دارد و برای رسیدن به کمال انسانیت این استعداد ها باید بالفعل شوند.تحقق هدف های آفرینش انسان تنها در پرتو تعلیم و تربیت میسر است؛ به این منظور خداوند متعال انسان را به نیروی عقل و ابزار معرفت تجهیز کرد و پیامبرانی را با براهین روشن، برانگیخت و رسالت سنگین تعلیم و تربیت را به آنها سپرد.از این رو تعلیم و تربیت مهم ترین بخش ادیان آسمانی، به خصوص اسلام را تشکیل می دهد.
دین اسلام انسان را گل سرسبد آفرینش، حاکم و مسلط بر همه پدیده ها، فنا ناپذیر، صاحب روحی غیر متناهی و دارای خصوصیات متعدد و متفاوت می داند که کمال و سعادت او در گرو شناخت و رشد وتعالی همه ارزش ها و ویژگی ها و فعلیت یافتن تمام استعداد ها است که البته این، جز با هدایت و راهنمایی الهی حاصل نمی شود.مقاله حاضر در قالب مطالعه ای از نوع کیفی - تحلیلی انجام شده است و سعی براین دارد تا ضمن بررسی تعلیم و تربیت دینی و ترویج فرهنگ اسلامی، علت نیاز انسان به تربیت دینی ، تربیت دینی در ایران ، مراحل تربیت اسلامی و در نهایت با ارایه راهکارهایی برای ترویج تربیت اسلامی، گامی موثر در جهت تربیتی اسلامی برداریم.
مقدمه
تعلیم عبارت است از فراهم کردن زمینه ها و عوامل برای اینکه متعلم دانشی را فرا گیرد. - نظری،» - 1388تربیت عبارت است ازفراهم آوردن زمینه برای پرورش استعداد های درونی هر موجود وبه فعلیت رساندن امکانات بالقوه موجود در درون او.
»تربیت یعنی رشد و پرورش دادن و این بر اساس قبول کردن یک سلسله استعداد ها و ویژگی های انسان است.
دین اسلام انسان را گل سرسبد آفرینش، حاکم و مسلط بر همه پدیده ها، فنا ناپذیر، صاحب روحی غیر متناهی و دارای خصوصیات متعدد و متفاوت می داند که کمال و سعادت او در گرو شناخت و رشد وتعالی همه ارزش ها و ویژگی ها و فعلیت یافتن تمام استعداد ها است که البته این، جز با هدایت و راهنمایی الهی حاصل نمی شود.
یکی ازاصول و مبانی هر جهان بینی ویکی از محور های اساسی معرفت و اندیشه بشری، انسان است.در فرهنگ دینی انسان مخلوق خداوند است و از این جهت همانند سایر مخلوقات می باشد؛اما هرگز در رتبه و جایگاه آنها وجود ندارد.انسان اشرف مخلوقات و یگانه موجودی است که روح خدا در او دمیده شده است.»کمال صفت وجودی است که برای هر موجودی متناسب با آن و متناسب با غایت، معنا می شود.انسان کامل غیر از حیوان کامل و غیر از فرشته کامل است؛ولی می توان نتیجه گرفت که کمال فعلیت یافتن استعداد ها و قوه هاست.
»انسانی کامل است که همه ارزش های انسانی در او رشد کرده و به حد اعتلای رشد رسیده و هماهنگ رشد کرده است. - «مطهری، 1357، - 29 یک نشانه مهم برای انسان کامل این است که او اسرار و حقایق وجود را به طور جمعی در خود دارد و مجلای همه اسما و صفات خداوند است.به بیانی دیگر انسان کامل یعنی انسنی که ظرف تحقق کمالات الهی و مجلای صفات ذات می باشد و سایر اسمای کلیه و جزیه تحت اسم او هستند.به همین دلیل تنها موجود و مخلوقی است که سزاوار مقام نیابت از حق و خلیفه الهی است.
»یکی دیگر از ویژگی های انسان کامل که او را از سایر موجودات متمایز می کند، این است که او تنها آفریده ای است که غایت و نهایت و علت ما سوا می باشد.او مقصود آفرینش بوده و به وجود او اراده الهی در خلق هستی تحقق می یابد و غیر از انسان، اگر درجات وجود را به تمامه بررسی کنیم، هیچ مرتبه و مقامی، غایت و مقصود تجلی خداوند نیست و کمال جلا و استجلا تنها به وجود انسان محقق است.
»آدم مظهر تام الهی واسم اعظم حق جل و علاست.اول اسمی که به تجلی احدیث وفیض اقدس در حضرت علمیه و احدیه ظهور یابد ومرآت آن تجلی گردد، اسم اعظم جامع الهی است
از این رو شناخت انسان کامل از دیدگاه اسلام از آن نظر برای ما مسلمین واجب است که حکم مدل و حکم الگو و حکم سرمشق دارد؛یعنی اگرما بخواهیم یک انسان کامل باشیم باید این خصوصیات را در خود پرورش دهیم.
مطهری می گوید: هر مکتب فکری که اهداف معین و مشخصی دارد از مقررات همه جانبه ای پیروی می کند و نظام حقوقی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی و مانند آن را دارد ممکن نیست نظام اموزشی و تربیت نداشته باشد.از این رو در مکتب انسان ساز اسلام، که در آن هم اصالت فرد محفوظ است و هم اصالت جامعه، بدون شک باید برنامه ای برای ساختن افراد در دست داشته باشیم. وی معتقد است که تربیت با صنعت فرق دارد و تربیت را عبارت از پرورش دادن، یعنی به فعلیت در آوردن استعداد های درونی ذکر می کند که در مورد جانداران صادق است.چون این پرورش دادن ها به معنی شکوفا کردن استعداد های درونی موجود است، تربیت باید تابع و پیرو فطرت باشد.
از نظر کانت انسان دارای ظرفیت و استعداد تربیت است.وی هرگز انسان را موجودی مضطر و غیر قابل تغییر نمی داند؛از این رو در جای جای فلسفه اخلاق و گفتار های تربیتی او با مفاهیمی چون تکلیف، غایات انسانی، اختیار و آزادی، پیشرفت تدریجی به سوی هدف و همچنین مفاهیم تربیتی از قبیل تربیت منفی و مثبت، تأدیب، پرورش اخلاقی، بدنی، علمی و... مواجه می شویم.کانت اذعان می دارد که هر چند سررشته انسانیت به دست عقل و علم است، اما تحقق انسان کامل در گرو به کار گیری هر دودسته قوای انسانی یعنی عقل و جسم است.او معتقد است در بعد تعلیم و تربیت کودک نیز، کاملا جوانب مختلف وجودی وی را مد نظر قرار می دهد و علاوه بر اینکه تربیت اخلاقی وعقلانی راوجهه همت خود قرار می دهد ، تأکید بر تربیت بدنی وعملی را از یاد نمی برد.
امام خمینی - ره - درباره سیر تربیت انسان می فرماید: »انسان مراتب سیرش از طبیعت است تا ما فوق طبیعت تا برسد به آن جایی که مقام الوهیت است؛ سیر از طبیعت تا رسیدن به مقامی که غیر از خدا هیچ نبیند - «امام خمینی - ره - 1379، - 282تربیت دینی هدف نهایی تمامی اقدامات تربیتی است.ابعاد دیگر تربیت همچون جسم، عواطف، عقل،جنبه های اجتماعی و اخلاقی با تربیت دینی رابطه طولی دارد.لذا تربیت دینی در عرض سایر جنبه های آن نیست، بلکه در طول آن ها ودر مرتبه بالاتر قراردارد.
با توجه به تعاریف ذکر شده حال باید بگوییم یکی از موثرترین کارهایی که می توان در جهت تحقق انسان کامل انجام داد، تعلیم و تربیت اسلامی و دینی است.انسان استعداد های بلقوه بسیاری دارد و برای رسیدن به کمال انسانیت این استعداد ها باید به مرور زمان بالفعل شوند.تحقق هدف آفرینش انسان تنها در پرتو تعلیم و تربیت اسلامی موثر است.
علت نیاز انسان به تربیت دینی واسلامی
ا-کسب منطق اخلاقی: انسان در سایه تربیت دینی می توانند به بسیاری از اصول اخلاقی از جمله: عدالت، امانت داری، درستکاری، مساوات و فداکاری دست پیدا کنند.
» بدون ضمانت مذهب، اخلاق یک حسابگری بیش نیست. شکی نیست که انسان اخلاقی باید برخی محرومیت ها را بپذیرد؛ زیرا درستکاری، عدالت و... مستلزم چشم پوشی از برخی لذایذ و معنویات است.از این جهت، احیای روح مذهبی ضامن اجرای اصول عالی اخلاقی است.
-2دور نگه داشتن انسان از مشکلات رفتاری و روانی: انسان هایی که انگیزه های دینی درانها استحکام یافته است کمتر از آنها خطاهای رفتاری و روانی نظیر بزهکاری، خودکشی و اعتیادو... دیده می شود.
-3رشد تحصیلی: »به سختی می توان در میان مغز های متفکر جهان کسی را یافت که دارای یک نوع احساس مذهبی مخصوص به خود نباشد.این مذهب با مذهب یک شخص عادی فرق دارد.این مذهب به صورت تحریری شگفت انگیز از نظام عجیب و دقیق کاینات است که گاه پرده از اسراری بر می دارد که در مقایسه با آن تمام تلاش ها و تفکرات منظم انسانی انعکاسی ضعیف و ناقابل بیش نیست.این احساس چراغ راه کاوش های زندگی اوست.
اهمیت تربیت دینی
»تعلیم و تربیت عبارت اند از »: فراهم کردن زمینه ها و عوامل به فعلیت رساندن یا شکوفا ساختن استعداد های شخص در جهت رشد و تکامل اختیاری او به سوی هدف های مطلوب وسنجیده است. - «پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1378، - 36 اقدام به امر تربیت از یک سو مستلزم شناخت و آگاهی نسبت به موضوع تربیت، یعنی ویژگی ها و توانمندی های متربی، و از سوی دیگر مستلزم برنامه ریزی مطلوب برای امر تربیت متربیان در قالب عناصر برنامه درسی شامل: اهداف، محتوا، روش های های یاددهی یادگیری، ارزشیابی و سایر فعالیت های غیر درسی انجام گرفته در مدرسه می باشد.بنابراین، برای اهتمام به امرتربیت دینی متربیان در نظام آموزش رسمی کشور بایدتوجه خاصی به موراد فوق مبذول داشت.
کمتر جامعه ای را می توان یافت که با دین و تربیت دینی سروکاری نداشته باشد؛ جوامع بشری نه تنها دیندار بوده اند، بلکه دین را نیز امری ضروری می دانستند؛ چرا که انسان بدون پایبندی به دین نمی تواند به هدف نهایی خود دست یابد.
تربیت دینی در مفهوم اول به این معناست که در کنار پرورش عواطف فرزندان، روابط اجتماعی شان تنظیم، و آداب و مناسکی را نیز که صریحا که جنبه دینی دارند به آنها آموزش داده می شود.بنابراین تربیت دینی به اموری گفته می شود که آشکارا دینی و از دیگر فعالیت ها متمایز است و آنها به محدوده تربیت دینی به منزله چهارچوب و معیار وسیع و همه جانبه ای مطابق با اهداف غایی آفرینش است
بنا به موارد گفته شد می توان اهمیت و ضرورت تربیت دینی را اینگونه دسته بندی کرد:
-1تربیت دینی سبب الهی ساختن انسان می شود
