بخشی از مقاله
چکیده
دریاچه خزر که بزرگترین دریاچه دنیاست و از نظر حقوق جزء آبهای کشورهای ساحلی است ومالکیت آن منحصر به همین کشورهاست. علی رغم وسعتی که دارد مشمول کنوانسیون حقوق دریاها نمیشود و به همین دلیل نمیتواندبه عنوان تابع مقررات حقوق دریاها قرار گیرد از پیامدهای مهمی که باعث تغییر در شرایط حاکم بر رژیم حقوقی خزر گردید و خزر را وارد نقشه سیاسی جهان نمود فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی است تا پیش از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی دو دولت ایران واتحاد جماهیر شوروی تنها دولتهای ساحلی خزر را تشکیل می دادند
معاهدات دوستی 1921 و موافقت بازرگانی وبحر پیمایی 1940که بین ایران و شوروی سابق،به امضاء رسیده بودند، رژیم حقوقی دریاچه خزر و حقوق و تکالیف آن دو را در حوزه هایی چون ماهیگیری ، کریدورهای هوایی، کشتیرانی و....روشن مینمود؛ و با توجه به دشوار وپرهزینه بودن استخراج نفت وگاز در خزر و نبود مشکلات زیست محیطی و عدم حضور کشورهای فرامنطقه ای در آن زمان دو کشور ایران و شوروی سابق توجه چندانی به مسائل خزر نداشتند،اما تمامی شرایط بعد از فروپاشی شوروی تغییر کرد؛نخستین پیامد چشمگیر فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی ،تغییر نقشه سیاسی منطقه و ظهور سه دولت تازه استقلال یافته در سواحل شرقی و غربی خزر یعنی ترکمنستان،قزاقستان و آذربایجان بود که سبب ایجاد مسائل و تحولات جدیدی در منطقه گردید، با ظهور بازیگران جدید در حوزه خزر که دارای اقتصادی نوپا هستند و تلاش هر یک از آنها برای دست یابی بیشتر به منابع خزر لزوم تلاش ایران برای دستیابی به رژیم حقوقی که بتواند منافع اقتصادی ایران را حفظ کند ضروری مینماید.
مقدمه
دریاچه خزر که دریای خزر خوانده میشود بزرگترین دریاچه دنیا است و از حیث بی بدیل بودن شرایط ژئوپلتیکی این دریاچه تعیین رژیم حقوقی آن هم تاکنون با دشواریهای بسیاری روبرو بوده است دریای خزر با داشتن منابع عظیم نفت و گاز و اهمیت کشتیرانی و ماهیگیری به عنوان هارتلند جدید مطرح شده است که وجود این منابع نفت و گاز باعث نزاع بین کشورهای حوزه خزر شده است زیرا هر یک از کشورها در تلاش هستند تا با روشی که منابع بیشتری را در اختیارشان قرار دهد رژیم حقوقی خزر را تعیین کنند
این اختلاف کشورهای حوزه خزر و طمع ذخائر موجود در خزر پای کشورهای فرا منطقه ای همچون آمریکا را نیز در منطقه به میان کشانیده است حال نگارنده در این مقاله به دنبال پاسخ به این سوال است که کدام روش تعیین رژیم حقوقی خزر میتواند منافع اقتصادی ایران را بیشتر تامین نماید؟ فرضیه ای که مطرح میشود این است که بر اساس ماهیت سیاسی ،امنیتی،وحقوقی چالشهای تعیین رژیم حقوقی خزر منطقی ترین راهکار دستیابی به توافق ،مبتنی بر پذیرش رژیم حقوقی ملی- مشاع میان کشورهای ساحلی می باشد.
با توجه به اینکه در باره رژیم حقوقی خزر هیچ توافقی تاکنون میان کشورهای حوزه خزر حاصل نشده است، بررسی چالشهایی که در حوزه خزر با آن روبه رو هستیم ؛همچون حضور کنسرسیون های نفتی غربی در خزر ،مسائل اقتصادی،زیست محیطی و استراتژیک و اختلافات سیاسی کشورهای حوزه خزر با یکدیگر؛برای دست یابی به راهکاری که بتوان توافق تمامی کشورهای حوزه خزر را کسب نمود ضروری مینماید؛ از این رو بررسی چالشها و ارائه راهکاری حقوقی به دلیل لاینحل ماندن این مسئله تاکنون جنبه نوآوری این پژوهش را تشکیل میدهد.
موقعیّت جغرافیائی، طبیعی و اقتصادی
دریاچه مازندران که بزرگ ترین دریاچه درون خشکی در کره زمین، در مرز اسیا و اروپا در شمال ایران و در محل برخورد اسیای مرکزی، قفقاز و ایران قرار گرفته است و بزرگترین بخش بجا مانده از تجزیه دریای بزرگ تتیس2 است، که در دوران سوم زمین 2تتیس Thetys - - دریای پرمین Mer Permiennc نام اقیانوسی است، که تا حدود 300 میلیون سالپیش به صورت خلیجی در خاور سرزمین پهناوری به نام »پانژه« قرار داشته است. پانژه، قاره یگانه ای بوده، که همه سرزمینهای آن زمان را در بر می گرفته است و همه قارههای کنونی بازمانده آن هستند.
شناختی، بر اثر برآمدن چین خوردگیها و پیدایی رشته کوههایی، چون البرز، قفقاز و ...،تجزیه شده و با بالا آمدن قاره اروپا و پیدایی و پیدایی فلات ایران، دریاها و دریاچههایی، از جمله دریای مازندران به وجود آمده اند. - روزنامه همشهری، - 1379 صدها میلیون سال پیش به جای دریاهای کنونیآرال،اَزوف،سیاه،مازندران،مدیترانه،فارس ودریاهای مجمع الجزایر مالایا،و...دریای بزرگی وجود داشت،که زیوس، زمینشناس اتریشی در سده19میلادی، آن را الهه دریاها»فتید«یا»تتید«به»تتیس«نامگذاری کرده است.
دریای مازندران دارای اکوسیستم ویژه ای است، که اهمیت بسیار به آن بخشیده است. منابع بزرگ انرژی در زیر بستر دریا، ذخایر بیولوژیک و امکان ارتباطات دریایی و صنایع شیلات، براین اهمیت افزوده است. اعلام استقلال جمهوریهای پانزده گانه آسیای مرکزی وقفقاز در سال1991میلادی،همراه با چرخش در استراتژیهای بزرگ جهانی بود. از آنجایی که استراتژیهای نظامی به نبست رسیده بود،محوری در استراتژیهای جدید بنام»ژئواکونومیک«تعریف شد. کشورهای بزرگ بین سالهای پایانی دهه80وسالهای آغازین دهه90میلادی، بر پایه استراتژی ژئواکونومی تمرین کردند و این تمرینها، که برخی از آنها با هزینه جهانی انجام میشود، به نتیجه رسید.
تغییر ژئوپولیتیک سنّتی، به ژئواکونومی کارآمد، بیانگر تغییر نگرش جهانی قدرتهای بزرگ و کشورهای منطقهای به گفتار اقتصاد بود. در کنار تحولات بزرگ اقتصادی، رشد صنایع شدت یافت و نیاز به منابع نفت و گاز بیشتر فزونی گرفت. از سوی دانشمندان دریافتن جایگزینی برای نفت، که از لحاظ قیمت ارزان باشد وهم به فراوانی در دسترس قرارگیرد، ناکام ماند. بنابراین بار دیگر نگاه دنیای صنعتی و مصرف کننده به مناطقی چون خلیج فارس بازگردانیده شد. آغز کاوش برای نفت، از سوی کشورهای حوزه دریای مازندران و اعلام رقمهای مطلوب وامیدوار کننده از ذخایر و منابع نفت و گاز، رخش نگاهها به منطقه دریای مازندران را دنبال داشت.
دریای مازندران پس از خلیج فارس و سیبری، یکی از مهمترین منابع مهم انرژی جهان است و از پتانسیلهای عرضه نفت و گاز3 به بازارهای جهانی است، که اگرچه به عنوان یک خاورمیانه دیگر نمیتواند مطرح باشد. ولی گمان بسیاری از کارشناسان، جایگزین مناسبی برای نفت دریای شمال، در دو دهه آینده خواهد بود.
خزر و اقتصاد ایران
هرچند رژیم حقوقی دریای خزر برای استفاده از منابع طبیعی بزرگترین دریاچه جهان، همچنان ابهامهایی را باقی گذاشته و ضرورت مذاکرات دیپلماتیک با 4کشور دیگر را اجتنابناپذیر کرده است اما در همین شرایط بهنظر میرسد 4کشور دیگر تمرکز ویژهای روی بهرهبرداری از این منابع داشتهاند. ایران اما بهدلیل اتکا به ذخایر خلیجفارس، توجه کمتری به این بخش داشته و همین موضوع عقبماندگیهایی را بهوجود آورده است. این عقبماندگی بهویژه در بخش انرژی محسوس است.
در شرایطی که کشورهای روسیه و آذربایجان برداشتهای نفتی مطلوبی از این دریا دارند، ایران به تازگی نخستین مشعل نفتی خود را در این دریا روشن کرده است و تا بهرهبرداری نفت همچنان فاصله دارد. در بخش شیلات بهدلیل سنتی بودن، صیادی ایران در خزر، وضعیت بهتری حاکم است و ایران در این بخش سعی در حفظ سهم خود داشته هرچند که افول بیسابقه برداشت ماهیان خاویاری به 2لایه های نفتی کرانهای در ژرفا وجود دارد و نفت خام به طور مستقیم از بستر دریا در منابع نفت داشلاری - صخرههای نفتی - درنزدیکی شهر باکو استخراج میشود.
نفت و گاز از ثروتهای بیکران دریای مازندران استواز بستر دریای مازندران در پیرامون آبهای مجمع الجزایر آبشووران و باکو در جمهوری آذربایجان و آبهای کرانه شبه جزیره چله کن در ترکمنستان و جمهوری خودمختار داغستان،نفت استخراج میشود.درسال1923م،برای نخستین بار از خلیج باکو نفت استخراج شده است.
