بخشی از مقاله
چکیده
این مطالعه به منظور بررسی میزان عنصر کم مصرف سلنیوم در خون گوسفندان ایل قشقائی انجام گرفت.با توجه به اینکه عشایر ایل قشقائی از مراتع ییلاقی سمیرم به مدت 4 ماه از سال استفاده می نمایند و با توجه به وسعت مراتع و پراکندگی طوایف مختلف ایل قشقائی در منطقه، مجموعاً 7 محل استقرار دامهای عشایری که پوشش گیاهی آنها نماینده کل پوشش گیاهی منطقه سمیرم باشد، انتخاب شد و در سه نوبت از فصل چرا - اوایل، اواسط و اواخر فصل چرا - از میان 6-7 میش سالم و غیرآبستن گله در نوبت اول 50 راس و در نوبت دوم و سوم به ترتیب 44 و 43 راس و در کل 137 نمونه خون گرفته شد. برای اندازهگیری سلنیوم در خون تام، نمونهها به لوله های آزمایش هپارین دار منتقل گردید و نمونهها به آزمایشگاه انتقال داده شد.
اندازهگیری سلنیوم - با استفاده از اندازهگیری فعالیت آنزیم گلوتاتیون پراکسیداز - با استفاده از کیتهای آزمایشگاهی با دستگاه فوتومتر انجام شد. نتایج این بررسی به طور کلی نشان داد که مقدار سلنیوم در طول فصل چرا اختلاف معنیداری با یکدیگر دارند
مقدار سلنیوم خون تام نیز هر چند در طول سه مرحله انجام طرح در دامنه طبیعی قرار داشت، ولی به طور معنیداری مقدار آن از 0/189 ppm در مرحله اول به 0/235 ppm در مرحله دوم و 0/275 ppm در مرحله سوم افزایش یافت که تاثیر رشد رویشی گیاهان مرتعی و بهبود تعلیف دام را نشان می دهد. با توجه به نتایج بدست آمده و شرایط سنتی خاص دامداری عشایری، کاربرد مکملهای مواد معدنی نیازمند بررسی و دقت بیشتری است.
. مقدمه
علوفه، کنسانتره، مکملهای معدنی و آب منابع تامین کننده عناصر معدنی مورد نیاز دام هستند. ولی دامهای چرا کننده از مرتع برای تاًمین نیازشان به عناصر معدنی، بیشتر به علوفه مرتعی وابسته هستند و به ندرت علوفه مرتعی می تواند نیاز دام به عناصر معدنی را برآورده سازد و بطور کلی مسمومیت و یا کمبود عناصر معدنی، بطور مکرر در دامهای چرا کننده از مرتع ملاحظه می گردد
همچنین مشخص شده که جذب عناصر معدنی در گیاهانی که در خاک های یکسان از لحاظ شرایط محیطی رشدمی کنند، با یکدیگر متفاوت است. از طرفی نیز بین محتوای مواد معدنی گراسها و لگومها تفاوت وجود دارد، هرچند این اختلاف شدید نیست. بطور کلی لگومها نسبت به گراسها از لحاظ عناصر معدنی پر مصرف غنی تر هستند و این اختلاف هم در مراتع مناطق معتدل هم در مناطق حاره وجود دارد
از جمله عواملی که بر میزان عناصر معدنی گیاهان موثراند می توان به تاثیر ژنتیک گیاهان، خصوصیات خاک، تاثیر اقلیم و فصل و تاثیر مراحل رشد رویشی و زایشی - مراحل فنولوژیک - اشاره کرد
از جمله مواد معدنی کم مصرف سلنیوم می باشد که از لحاظ خصوصیات شیمیائی شبیه گوگرد است. گیاهان برای رشد نیاز به سلنیوم ندارند و آنرا به مقادیر متفاوتی جذب می نمایند. مقدار سلنیوم جنسها و گونه های مختلف گیاهی که در یک نوع خاک رشد می کنند، بسیار متفاوت بوده و گیاهان مرتعی با رشد کند و ریشه های عمیق، نسبت به سایر گیاهان حاوی مقادیر بیشتر سلنیوم هستند
کمبود سلنیوم باعث اختلالات رشد بره ها و گوساله ها در مراتع، بیماری عضله سفید در بره ها، کاهش باروری، مرگ جنین در گاو و گوسفند، ورم پستان و اختلالات ایمنی می شود
عوامل متعددی روی جذب سلنیوم توسط گیاه اثر می گذارند که شامل pH خاک، تنوع بین گیاهان در توانائی جذب سلنیوم و فصل می باشد در صورتیکه غلظت سلنیوم در خاک کم باشد، غلظت سلنیوم در لگومها کمتر از گراسهاست، ولی چنانچه میزان سلنیوم در خاک بالا باشد، لگوم ها تمایل بیشتری به جذب سلنیوم نسبت به گراسها از خود نشان می دهند .
مشخص شده که گوسفندانی که در مراتع با مقدار سلنیوم کم چرا می کنند، نسبت به گوسفندانی که مکمل سلنیوم دریافت می دارند، غلظت تیروکسین بالا و - - T3 کم دارند . - 9 - همچنین مصرف مکمل سلنیوم توسط بره های آبستن وضعیت سلنیوم بره ها هنگام تولد را بهبود می بخشد، اما پس از تولد تا 18 روزگی مقدار آن به سرعت کم می شود
قزوینیان و همکاران - - 4 در مطالعه انجام شده در گله های گوسفند و بز استان سمنان میزان غلظت سرمی سلنیوم را تعیین و اثر فصل، سن و جنس را روی میزان سلنیوم خون معنی دار گزارش کردند. کمترین میزان سلنیوم در فصل بهار و مقدار آن در ماده ها بیش از نرها گزارش شد. این طرح همچنین نشان داد که با بالا رفتن سن، غلظت سلنیوم خون نسبت به سن پائین تر افزایش می یابد.
سطوح فعالیت بافتی آنزیم گلوتاتیون پراکسیداز بیانگر وضعیت سلنیوم در بدن حیوان می باشد . - 5 - بین فعالیت آنزیم گلوتاتیون پراکسیداز و سطح سلنیوم در خون گوسفند ارتباط مستقیمی وجود دارد. شواهدی دال بر تفاوت فعالیت آنزیم گلوتاتیون پراکسیداز در نژادهای مختلف گوسفند وجود دارد. . - 9 - به دلیل این که اطلاعات مربوط به سطوح بحرانی سلنیوم در خاک و گیاهان تدریجاً در حال جمع آوری است، ولی این تخمین ها مشکل و هزینه بر است و اینکه سلنیوم سرم سریعتر از سلنیوم خون تام به تجویز سلنیوم پاسخ می دهد این مطالعه به منظور بررسی میزان عنصر کم مصرف سلنیوم در خون گوسفندان ایل قشقائی در فصول چرا انجام گرفت.
مواد و روش ها اینمطالعه در فصل بهار و تابستان به منظور نمونه گیری از خون دامهای عشایر ایل قشقایی و با توجه به وسعت شهرستان سمیرم و محلهای استقرار عشایر انجام گرفت. در مجموع 7 منطقه حنا، بارند، تنگ جلو، منطقه صولت - یا سولک - ، اطراف مهرگرد و چال قفا با نظر اداره منابع طبیعی انتخاب گردید و در هر منطقه با نظر کارشناس اداره دامپزشکی یک دامدار برگزیده شد.
انتخاب میش به دامدار واگذار شد و از وی خواسته شد ترجیحاً میش های غیر آبستن، ظاهراً سالم و یکسان از لحاظ وزن و سن را انتخاب کند. دامنه سنی میش ها بین 3-5 سال متغیر بود. در مجموع از هر گله تعداد 6-7 میش انتخاب شد - - 6 و در نوبت اول 50 راس و در نوبت دوم و سوم به ترتیب 44 و 43 راس و در کل 137 نمونه خون گرفته شد. نمونه گیری با استفاده از سرنگ یکبار مصرف و از ناحیه رگ گردن انجام گرفت . - 7 - نمونه برداری در سه موقع از فصل چرا - اوایل، اواسط و اواخر فصل چرا - صورت پذیرفت.
برای تعیین میزان سلنیوم به روش اندازه گیری آنزیم گلوتاتیون پراکسیداز از لوله های هپارینه استفاده شد و تا زمان قطعی آزمایش در فریزر نگهداری شد. اندازه گیری عنصر سلنیوم با استفاده از کیت های سلنیوم - ساخت شرکت Randox انگلستان - و دستگاه فوتومتر - - 3KDUPDFLD%LRWHFK' 1RYRSHF انجام شد. طرح بصورت کاملاً تصادفی با آزمون فاکتوریل که در آن اثر منطقه در 7 سطح و اثر مرحله نمونه برداری در 3 سطح قرار داشت، مورد بررسی و تجزیه آماری قرار گرفت.
K =Yijk امین میزان عنصر در منطقه i و مرحله نمونه برداری j =ʽ میانگین جامعه
= a اثر منطقه 7 ، ... ،3،2،1 i =
= b اثر مرحله نمونه برداری 7 ، ... ،3،2،1 j =
= ab اتر متقابل منطقه و مرحله نمونه برداری
= ijk اثر باقیمانده - خطا -
به منظور مقایسه سطح عناصر معدنی با حدود بحرانی عناصر در خون از آزمون tاستفاده شد. نتایج به دست آمده با استفاده از نرم افزار SAS تجزیه آماری شدند
نتایج و بحث جدول شماره 1 میزان عنصر سلنیوم را در خون تام گوسفندان ایل قشقائی را در سه موقع از فصل چرا - اوایل- اواسط و اواخر فصل چرا - نشان می دهد. مقدار سلنیوم با وجود قرار داشتن در دامنه طبیعی از مرحله اول تا سوم روند افزایشی داشته است
کارشناسان آزمایشگاه تشخیص سلامت دام دانشگاه ایالتی میشیگان برای گوسفندان بالاتر از 700 روز سن مقدار سلنیوم مورد انتظار در خون را 120-160ng/mL - ppb - گزارش نموده اند و به این نتیجه رسیده اند که با افزایش سن میزان سلنیوم سرم افزایش می یابد. همچنین به این نکته اشاره می کنند که در بین آزمایشگاه ها و بر حسب روش انجام آزمایش اندازه گیری سلنیوم تا %30 تنوع بین اعداد قابل انتظار وجود دارد . ردوستیس و همکاران - 9 - مقدار 0/08-0/5 ʽg/mL - ppm - در سرم گوسفند کافی دانسته است.
همچنین پالس - 8 - در گوسفند قره گل سلنیوم سرم 0/08-0/5 ppm و در خون تام -1 ppm 0/15 را حدود طبیعی دانسته است. از طرفی طالبیان مسعودی و همکاران - 3 - کمبود سلنیوم در گوسفندان استان مرکزی را محتمل دانسته اند.
نظیفی و همکاران - 7 - میزان سلنیوم سرم در خون گوسفندان دنبه دار ایرانی را 0/14 0/01 mol/L گزارش نموده و اشاره ای به کمبود سلنیوم نداشته اند. اطلاعات این طرح هم میزان سلنیوم خون تام گوسفندان عشایر قشقائی را در هر سه مرحله در دامنه طبیعی نشان می دهد ولی میزان آن در طی مراحل اجرای طرح افزایش معنی داری داشته است
همان طور که در جدول 1 ملاحظه می شود ،افزایش میزان سلنیوم در مواقع مختلف فصل چرا در منطقه ضرغام آباد و مهرگرد یک روند را دنبال می کند و حالت مشابهی در سه منطقه حنا، چال قفا و بارند مشاهده می شود. ردوستیس و همکاران - - 9 به نقش فصل روی محتوای سلنیوم گیاهان مراتع اشاره می نمایند و این نکته را ذکر نموده اند که مقدار سلنیوم گیاهان در فصل بهار و در بارندگی شدید کمتر است. عدم رشد کافی گیاهان مرتعی در اوایل فصل چرا - 2 - به ویژه قبل از شروع فصل چرا و کمبود علوفه مناسب در مراتع میانبند - 1 - را می توان دلایل احتمالی کم بودن میزان سلنیوم در اول فصل چرا نسبت به سایر مواقع دانست، هرچند مقدار آن در حدود طبیعی است.
رید و هووارس - - 10 ایران را جزو کشورهائی معرفی کرده اند که در آن مسمومیت با سلنیوم روی می دهد. باید به این نکته توجه نمود که تنوع پوشش گیاهی و پراکنش بارندگی در ایران بالاست و شاید نتوان این مسئله را در تمام کشور تعمیم داد. با این حال استفاده از مکمل های آلی و معدنی سلنیوم در تغذیه دام بایستی با احتیاط و دقت و بازنگری بیشتری مورد توجه قرار گیرد.
یوکاس و همکاران - - 13 نقش مراحل فیزیولوژیک در سطوح سرمی سلنیوم خون گوسفند را مهمتر از تغییرات فصلی دانسته اند و به این نتیجه رسیده اند که میزان سرمی سلنیوم در دامهای آبستن و شیرده به علت انتقال سلنیوم به جنین و یا شیر و انتقال آن به بره ها کاهش یافته و کمبود سلنیوم رخ دهد و توصیه نموده اند که در خلال مراحل شیر دهی ویا آبستنی از مکملهای سلنیوم استفاده گردد.
با عنایت به اینکه دوره آبستنی گوسفند و بز حدود 5 ماه می باشد، عشایر قشقائی عملیات قوچ اندازی در گله و نهایتاً جفت گیری را طوری تنظیم می نمایند که حتی المقدور زایش دامها با شدت سرما در فصل زمستان و همزمان با کمبود علوفه های مرتعی و دستی نگردد، لذا در اواخر تابستان و اوائل پائیز این عمل صورت می گیرد که به تناسب نوبت اول یا دوم فحلی، آبستنی صورت می گیرد که زایش دامها از اواخر بهمن ماه و بخصوص در طول یکماهه اسفند هر سال سریعاً انجام می گیرد و حداکثر در فروردین ماه پایان می پذیرد، لذا بره های نوزاد هنگام ورود به منطقه ییلاقی سمیرم در سنین یک الی سه ماهگی و غالباً روی پای خود کوچ را به انجام می رسانند
از اینرو می توان یکی از دلایل کم بودن میزان سلنیوم گوسفند را نسبت به دو موقع دیگر هم وضعیت نامناسب علوفه و هم شرایط شیردهی میشها ذکر نمود. در این مطالعه غلظت سرمی عناصر معدنی به شدت تحت تاثیر محتوای تغذیه ای جیره است. عوامل متعددی از جمله سوء تغذیه، بیماری، نوع پوشش گیاهی و تغییرات فصلی و فیزیولوژیک و... روی سطوح سرمی مواد معدنی موثر هستند
همانطور که ذکر شد در بدو ورود دام به منطقه عواملی همچون خستگی، کمبود آب و سوء تغذیه و عدم دسترسی دامدار به دارو و احتمالاً بعضی بیماری روی غلظت عناصر معدنی از جمله سلنیوم تاثیر می گذارد، ولی در اواسط فصل چرا با اوج رشد رویشی گیاهان وضعیت تغذیه ای دام بهبود یافته، ضمن آنکه دامدار فرصت کافی برای تهیه دارو در اختیار دارد که باعث افزایش میزان عنصر سلنیوم در خون می گردد.
