بخشی از مقاله
چکیده
هدف از اجرای پژوهش حاضر، بررسی مؤلفه های تقویت کننده وجدان کاری و ارتباط آنها با بهره وری کارکنان در سازمان آموزش و پرورش شهرستان خرم آباد می باشد. روش پژوهش از لحاظ هدف از نوع تحقیات کاربردی و از حیث روش اجرا از نوع تحقیقات توصیفی است که به صورت پیمایشی صورت می پذیرد. جامعه آماری پژوهش را کلیه کارکنان سازمان آموزش و پرورش شهرستان خرم آباد و نواحی سه گانه آن به تعداد - 360 - تشکیل می دهند.
برای برآورد دقیق نمونه مورد مطالعه از جامعه آماری مطابق با جدول مورگان تعداد - 170 - نفر از کارکنان با استفاده از روش نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای انتخاب شده اند. نتایج نشان می دهند که بین تقویت وجدان کاری و بهره وری کارکنان رابطه مثبت و معناداری وجود داشته و بین مؤلفه هایی که نقش مهمی در تقویت وجدان دارند از جمله؛ عدالت سازمانی، شفافیت سازمانی و تصمیم گیری مشارکتی و بهره وری کارکنان رابطه مثبت و معناداری وجود دارد.
مقدمه
محدودیت منابع در دسترس، افزایش جمعیت و بالتبع آن رشد نیازها و مصرف گرایی در کشور، باعث شده تا دست اندرکاران عرصه های آموزش و پرورش، اقتصاد، سیاست و مدیران سازمان ها، ارتقای بهره وری را در اولویت برنامه های خود قرار دهند
همچنین، مروری بر ادبیات بهره وری در بخش دولتی نشان می دهد که بهره وری همانند بخش خصوصی برای عملکرد اقتصادی کشور از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. از طرفی، دانش محور شدن سازمان های آموزشی، جهانی شدن، تنوع و تعدد فرهنگی و کاهش اعتماد عمومی به نهادها و سازمان های دولتی از مهم ترین عواملی هستند که عملکرد و بهره وری در بخش دولتی را با تردید مواجه ساخته اند
سازمان آموزش و پرورش نیز از این قاعده مستثنی نیست. این در حالی است که با تقویت، کنترل و اصلاح مجموعه ای از عوامل، مؤلفه ها و متغیرها، می توان بهرهوری کارکنان را ارتقاء بخشید. یکی از مهم ترین متغیرهای تأثیرگذار بر بهره وری کارکنان سازمان های آموزشی، وجدان کاری است. کم کاری، عدم وظیفه شناسی ومسؤولیت پذیری، پیامدهای فقدان وجدان کاری کارکنان در سازمان ها می باشند. نتیجه عادی این وضعیت، پایین بودن نرخ بهره وری و کار مفید، عدم رشد تولید ناخالص ملی و وابستگی روزافزون اقتصادی است
بر همین اساس، شناسایی ابعاد و عوامل تقویت کننده وجدان کاری و برنامه ریزی در جهت تأثیر آن بر رشد و ارتقای بهره وری کارکنان در سازمان حائز اهمیت است. بهره وری به عنوان یک فلسفه و یک دیدگاه مبتنی بر استراتژی بهبود، مهم ترین هدف سازمان را تشکیل می دهد و می تواند به صورت زنجیره وار فعالیت های کلیهی اقشار جامعه را در بر گیرد. در اینجا آنچه حائز اهمیت است، تغییر نگرش در عرصهی رقابت سازمانی و تلاش در راستای کاهش هزینه ها و افزایش بهره وری سازمانی است. بهبود بهره وری یک تفکر و جهان بینی مبتنی بر ارتقای توان و قدرت تولید و میزان استعداد، تطبیق و تلفیق جامعه در سازمان ها با تحولات اقتصادی، علمی و فنی جهان است. بهبود بهره وری در سازمان ها موجب می شود، نیروی انسانی بتواند بهتر فکر کند، بیندیشد، بیافریند، نوآوری نماید و نگرش سیستمی پیدا کند
به عقیده [5] معیار بهره وری در سازمان بیش از آنکه به فناوری و سایر عوامل مرتبط با آن بستگی داشته باشد، به عامل نیروی انسانی و عواملی که بر آن تأثیرگذارند، وابسته است. اما سؤال اساسی و مرتبط با پژوش حاضر این است که آیا تقویت وجدان کاری با بهره وری کارکنان در سازمان آموزش و پرورش ارتباط دارد؟ چه راهکارهایی می تواند موجب تقویت وجدان کاری کارکنان شود؟ می توان گفت؛ نیروی انسانی با وجدان کاری بالا بهرهوری را بهبود می بخشند
وجدان کاری از عوامل مؤثر روانی و ارزشی مؤثر بر بهره وری در سازمان است. هر قدر وجدان کاری کارکنان در سطح بالایی باشد، زمینه برای افزایش و ارتقای بهره وری فراهم می شود 7] .[3] و [8 معتقدند؛ وجدان کاری پیش بینی کننده مهمی برای عملکرد شغلی است. وجدان کاری با عملکرد مثبت، کارایی و بهره وری رابطه داشته؛ زیرا کارکنانی که وجدان کاری بالاتری دارند، تلاش و وقت بیشتری برای انجام وظایف صرف می کنند. همچنین، بررسی های کارشناسان مسائل اجتماعی ایران، نشان می دهد که وجدان کاریی کارکنان بخشهای دولتی در ایران در مقایسه با جوامع پیشرفته در سطح پایین تری قرار دارد و این در حالی است که در فرآیند توسعه جامعه، توجه بیشتر به نقش استراتژیک نیروی انسانی و بهبود نگرش و تمایل کارکنان به کار تولیدی، مفهوم وجدان کاری از اهمیت فرآیندی برخوردار است. در صورت نهادینه شدن وجدان کاری، کار به عنوان یک ارزش تلقی شده و همه افراد در سطوح مختلف کار کردن را تلاش برای موزون کردن توسعه جامعه قلمداد کرده و از طریق انجام کار درست به توسعه اقتصادی کمک می نمایند
علاوه بر این، مهم ترین ضرورت اجرای پژوهش این نکته است که تأکید بر بهره وری یک ضرورت ملی بوده، چرا که در سایه افزایش بهره وری، افزایش بازده کار و استفاده مطلوب از امکانات موجود، توسعه، خود اتکایی، استقلال اقتصادی، سیاسی و اجتماعی فراهم خواهد شد. همچنین، مدیران سازمان آموزش و پرورش می توانند با استفاده از نتایج و پیشنهادات کاربردی آن، با برگزارری کارگاه های آموزشی ضمن خدمت با هدف تشریح اهداف سازمان و یا ایجاد انگیزه در کارکنان برای مشارکت در تحقق اهداف و عملی نمودن برنامه های استراتژیک سازمان، مهارت های از جمله؛ مهارت در انجام دقیق و منظم فعالیت ها، تکریم ارباب رجوع و افزایش انسجام و همکاری های گروهی و فردی، وجدان کاری را تقویت نموده و از این طریق بهره وری و اثربخشی سازمانی را ارتقا دهند.
هدف پژوهش
هدف از اجرای پژوهش حاضر، بررسی مؤلفه های تقویت کننده وجدان کاری و رابطه آن با بهره وری کارکنان در سازمان آموزش و پرورش شهرستان خرم آباد می باشد و بر همین اساس سؤالات پژوهش پیگیری می شوند.
1. آیا بین تقویت وجدان کاری و بهره وری کارکنان در سازمان آموزش و پرورش شهرستان خرم آباد رابطهی معناداری وجود دارد؟
2. آیا از دیدگاه کارکنان سازمان آموزش و پرورش شهرستان خرم آباد، بین عدالت سازمانی و بهره وری رابطهی معناداری وجود دارد؟
3. آیا از دیدگاه کارکنان سازمان آموزش و پرورش شهرستان خرم آباد، بین شفافیت سازمانی و بهره وری رابطهی معناداری وجود دارد؟
4. آیا از دیدگاه کارکنان سازمان آموزش و پرورش شهرستان خرم آباد، بین تصمیم گیری مشارکتی و بهره وری رابطهی معناداری وجود دارد؟
مبانی نظری
وجدان کاری در زبان لاتین «Work ethic » معنا شده و می توان وجدان کاری را رضایت قلبی و التزام عملی نسبت به وظایف تعیین شده برای انسان تعیین کرد. با این شرط که بدون هر گونه سیستم نظارتی، شخص وظایف خود را به بهترین نحو ممکن به انجام برساند [11] .[10] شاخص های وجدان کاری را که معرف ویژگی های یک کارمند خوب و با وجدان است را مواردی از قبیل؛ کفایت، نظم و ترتیب، وظیفه شناسی، تلاش برای موفقیت، خویشتنداری و احتیاط در تصمیم گیری می دانند.
کفایت کارکنان: به معنای کمترین زمان یا انرژی برای بیشترین کاری که انجام شده می باشد.
نظم و ترتیب: افراد با انضباط وظایف خود را با صداقت و درستی انجام می دهند، در انجام وظایفشان سخت گیر و پر توقع و در انجام امور خود برنامه ای منظم دارند. افراد بی نظم قادر به سازمان دادن نمی باشند.
وظیفه شناسی: وظیفه شناسی، به معنای اداره کردن آگاهانه است. عوامل متعددی بر میزان وظیفه شناسی کارکنان تأثیر می گذارند، مانند؛ رضایت شغلی، تعهد سازمانی. هر چه رضایت شغلی بیشتر باشد، افراد وظیفه شناس تر خواهند بود.
تلاش برای موفقیت: افرادی که برای موفقیت تلاش می کنند، سخت کوش اند و انگیزه بالایی دراند تا به اهداف خویش دست پیدا کنند. دارا بودن انگیزه کار و جهت دهی به انگیزه های سالم یکی از ضرورت ها در کاربرد صحیح منابع انسانی است.
خویشتن داری: منظور از این صفت، توانایی افراد در شروع وظایف و ادامه آن در جهت تکمیل علی رغم دلتنگی ها و آشفتگی ها است.
احتیاط در تصمیم گیری: این صفت مربوط به حد تمایل افراد به فکر کردن قبل از اقدام به عمل است، زیرا تصمیم گیری ها در سرنوشت افراد اهمیت زیادی دارند و چه بسا تصمیم گیری اشتباه، عواقب جبران ناپذیری را برای فرد به بار می آورد.
در این پژوهش، به طور ویژه عوامل سازمانی مؤثر و تقویت کننده وجدان کاری از جمله؛ شفافیت سازمانی، عدالت سازمانی، تصمیم گیری مشارکتی و رابطه آنها با بهره وری کارکنان مورد بررسی قرار می گیرند.
شفافیت سازمانی: منظور از شفافیت و عدم شفافیت، نامعین بودن انتظارات و تعهدات برای کنشگران در بستر روابط اجتماعی و به عبارتی نامشخص بودن هنجارهای شغلی است. می توان انتظار داشت که با افزایش شفافیت روابط بین فردی و گروهی و مشخص بودن نقش ها و وظایف افراد وجدان کاری به صورت چشمگیری در سازمان افزایش می یابد.
شفافیت اصطلاح گسترده ای است که بر دسترسی آزاد، تصمیم گیری و آزادی اطلاعات تأکید دارد. تهیه اطلاعات مورد نیاز برای مصرف کننده، با هدف انتخاب آگاهانه به افزایش شفافیت در ارزیابی عملکرد منجر می شود. همچنین، شفافیت سازمانی موجب افزایش رقابت و ارتقای کیفیت تصمیم گیری مدیران و کارکنان می شود
عدالت سازمانی: عدالت سازمانی به معنای رفتار یکسان و عادلانه با کارکنان و دریافت پاداش متناسب با کار و کوشش افراد می باشد. بر اساس تئوری برابری آدامز، به طور کلی، افراد تمایل دارند که به صورت یکسان و عادلانه با آنها رفتار شود و پیوسته به دنبال مقایسه میزان دریافتی خود از سازمان یا دیگران هستند. اگر پاداش های ارائه شده از سوی سازمان از دیدگاه کارکنان عادلانه و برابر باشد، آنها خشنودی بیشتری داشته و احساس می کنند که متناسب با کار و کوشش خود پاداش دریافت می کنند. در غیر این صورت، حالت ناخشنودی از سازمان در افراد شکل گرفته و احساس بی عدالتی می کنند.
میزان خشنودی و رضایت افراد و درک عدالت سازمانی منجر به شکل گیری و تقویت وجدان کاری شده و در نتیجه کارکرد و عملکرد افراد بیشتر می شود. عدالت، از جمله الزامات هر نوع مشارکت اجتماعی است. استمرار حضور افراد در گروه ها به نحوه ادراک آنها از چگونگی و رعایت انصاف و عدالت بستگی دارد. هر چه اعضای گروه یا سیستم اجتماعی، ادراک عادلانه ای از رفتار سیستم داشته باشند، تعهد بیشتری برای مشارکت و توسعه آن خواهند داشت.
درک عدالت در سازمان، اصل اساسی برای کارکرد مؤثر سازمان ها و رضایت افراد است. بدون درک این عامل در سازمان ها، انگیزش دهی به افراد برای مشارکت در تحقق اهداف سازمان دشوار و اقدامات مدیران ارشد بی نتیجه خواهند بود. رفتارهای عادلانه با افراد، تعهد و وجدان کاری کارکنان را افزایش می دهد و تلاش های داوطلبانه آنها را برای نیل به اهداف دو چندان می سازد. در کل، عدالت موجب انسجام افراد و بی عدالتی عاملی برای ایجاد تضاد و تعارض در سازمان است
تصمیم گیری مشارکتی: تصمیم گیری مشارکتی، به میزان اختیار تصمیم گیری اطلاق می شود که توسط مدیریت عالی سازمان به مدیران سطوح میانی، عملیاتی و سایر کارکنان واگذار می شود. شاخص های تصمیم گیری مشارکتی عبارت اند از؛ میزان مشاوره در تصمیم گیری ها از سوی مدیر، میزان ترتیب اثر دادن به پیشنهادات منطقی از سوی مدیریت، میزان آزادی کارکنان در اتخاذ تصمیمات مربوط به حوزه کاری خود. مشارکت کارکنان در تصمیم گیریهای سازمانی، آثار مثبتی در روحیه، رضایت شغلی و انگیزش کارکنان دارد و اغلب آنها تمایل دارند در تصمیماتی که در رابطه با کار آنان اتخاذ می شود، مشارکت داشته باشند.
تصمیم گیری های مشارکتی، میزان همکاری و همراهی نیروی انسانی را برای نیل به اهداف گروهی و سازمانی افزایش می دهد و احساس مطلوبی در آنها به وجود می آورد. تئوری روابط انسانی در مطالعات هاثورن به اهمیت و ارزش مشارکت افراد در تصمیم گیری های سازمانی اشاره دارد و می توان انضباط اجتماعی را عنصر اصلی مکتب نئو کلاسیک نامید .
وقتی تصمیم گیری مشارکتی در سازمان پیاده شود، همه کارکنان وجود خود را محترم، با ارزش و کارساز یافته و خود را در سرنوشت سازمان سهیم می دانند و نسبت به سازمان تعهد پیدا کرده و وجدان کاری خود را تقویت می نمایند. بنابراین، دخالت و مشارکت کارکنان در تصمیم گیری های سازمان و به کارگیری نظرات آنها در عمل باعث افزایش حس مسؤولیت پذیری و تعهد در قبال تصمیمات اتخاذ شده می گردد.
در نتیجه، مدیران باید کارکنان را با هدف پیشبرد امور سازمانی و با توجه به صلاحیت و کارایی آنها سهیم نمایند و به نظراتشان در خصوص مسائل مختلف سازمان احترام قائل شوند و از این طریق تعهد کارکنان را به سازمان افزایش دهند. کارکنان متعهد، کارایی، بهره وری و اثربخشی سازمانی را ارتقا می دهند. چنین کارکنانی مولدتر از سایرین بوده و گرایش کمتری نسبت به ترک سازمان از خود نشان می دهند. این در حالی است که بررسی موضوع مشارکت و استقرار روش تصمیم گیری مشارکتی در سازمان تا اندازه ای در ارتباط نزدیک با مدیران و گرایش های آنها می باشد
روش پژوهش
تحقیق حاضر از لحاظ هدف از نوع تحقیات کاربردی و از حیث روش اجرا از نوع تحقیقات توصیفی است که به صورت پیمایشی صورت می پذیرد. پژوهش کاربردی گرایش به عملی بودن دارد و به آزمون داده هایی که کاربرد فوری در حل مسائل واقعی دارند، تأکید می ورزد. تحقیق از آن جهت توصیفی است که شامل جمع آوری داده ها برای پاسخ به سؤالات پرسشنامه های محقق ساخته می شود. تحقیق توصیفی، توصیفی از نگرش و رفتار جمعیتی بر اساس انتخاب نمونه ای تصادفی و معرف افراد جامعه مورد مطالعه در جهت پاسخ به یک رشته سؤالات، آزمون و فرضیات می باشد.
تحقیق از آن جهت پیمایشی است که هدف آن توصیف و تبیین بوده و هدف تعمیم نتایج به دست آمده به جامعه مورد مطالعه است. به علاوه، روش کار بدین صورت بوده که با مطالعه مبانی نظری و پیشینه پژوهش مرتبط با هر یک از متغیرهای اصلی پژوهش، متغیرهای عدالت سازمانی، شفافیت سازمانی و تصمیم گیری مشارکتی به عنوان عوامل تقویت کننده وجدان کاری کارکنان در نظر گرفته شده اند. جامعه آماری پژوهش حاضر را کلیه کارکنان سازمان آموزش و پرورش شهرستان خرم آباد و نواحی سه گانه آن به تعداد - 360 - تشکیل می دهند.
برای برآورد دقیق نمونه مورد مطالعه از جامعه آماری مطابق با جدول مورگان تعداد - 170 - نفر از کارکنان با استفاده از روش نمونه گیری خوشهای چند مرحله ای انتخاب شده اند. برای پژوهشهای توصیفی، مانند مطالعات پیمایشی و زمینهیابی، نمونهای به حجم حداقل 100 نفر نیاز است. بنابراین، با در نظر گرفتن اصول و قواعد نمونهگیری در پژوهشهای توصیفی، در این پژوهش همین مقدار نمونه برای اجرای پژوهش کافی و منطقی می-باشد. همچنین، با استفاده از روش کیفی- کتابخانهای و با مطالعه مبانی نظری و پیشینه پژوهش مرتبط با موضوع بهره وری و به طور ویژه عوامل سازمانی مؤثر و تقویت کننده متغیرهای وجدان کاری شناسایی شده اند. سپس بر همین اساس، پژوهشگر به طراحی و تدوین پرسشنامه های محقق ساخته زیر اقدام نموده است.
الف - پرسشنامه بهره وری: به دلیل نبود مقیاسی معتبر و پایا برای اندازه گیری بهره وری در ایران، پژوهشگر بر اساس مطالعه مبانی نظری و پیشینه پژوهشی، پرسشنامه ای را طراحی و تدوین کرده است. پرسشنامه مذکور در طیف پنج درجه ای لیکرت - هرگز، بندرت، گاهی اوقات، اغلب، همیشه - توسط پژوهشگر تنظیم شده است.
ب - پرسشنامه عوامل تقویت کننده وجدان کاری: جهت اندازه گیری و سنجش میزان ارتباط و تأثیرگذاری وجدان کاری و عوامل تقویت کننده آن، پژوهشگر پس از مطالعه مبانی نظری پیشینه پژوهشی پرسشنامه ای را تدوین نمود. پرسشنامه مورد نظر به طور ویژه عوامل سازمانی مؤثر و تقویت کننده وجدان کاری از جمله؛ شفافیت سازمانی، عدالت سازمانی، تصمیم گیری مشارکتی
