مقاله تلمیحات و اشارات در غزلیات سنایی

بخشی از مقاله

چکیده:

سنایی از جمله شاعرانی است که در اشعار خود به گونهاي وسیع از تلمیحات مختلف به ویژه اشاره به آیات و احادیث، داستانها و امثال مشهور استفاده کرده است. بهره گیري از این اشارات علاوه بر آنکه بر زیبایی کلام سنایی میافزاید، تأثیر آن را نیز بر مخاطب دو چندان میکند.

در مقاله حاضر نگارنده بر آن است تا با اشاره به انواع تلمیحات و طبقه بندي آنها در پنج حوزة اشارات مربوط به قرآن و حدیث و داستانهاي پیامبران، اشارات برگرفته از سایر ادیان، اشاره به داستانها و اسطورهس هاي ایرانی، اشاره به ضربالمثلهاي فارسی و عربی و اشارات برگرفته از فرهنگ عامه در غزلیات سنایی چگونگی بهره گیري وي از این اشارات در هر حوزه و نیز توانایی او در همسو کردن تلمیحات و اشارات با اندیشهها و آموزههاي اخلاقی-تعلیمی خود را مورد بررسی و تحلیل قرار دهد و به این نکته بپردازد که تلمیحات به کار رفته در دیوان سنایی رنگ افکار و اندیشههاي او را میگیرد و همسو با تعالیم اخلاقی وي پیش میرود تلمیح در شعر سنایی خود به تنهایی هدف نیست بلکه مقصودي نهفته در پس آن، ذهن مخاطب را به گذشت از لایههاي ظاهري و رسیدن به معناي نهفته در بطن واژهها و عناصر تلمیحی رهنمون میسازد.

مقدمه

تلمیح  در لغت به معنی به گوشه چشم اشاره کردن است و در اصطلاح بدیع از جمله آرایههاي درونی است که به موجب آن در خلال سخن به آیهاي شریف و حدیثی معروف یا داستان و واقعه یا مثل و شعري مشهرر چنان اشاره شود که کلام با الفاظی اندك بر معانی بسیار دلالت کند 

در سنّت ادبی فارسی کمتر شاعري را مییابیم که در اشعار خود تلمیح یا اشاراتی به مضامین مختلف نداشته باشد. البته باید توجه داشت که توانایی شاعران در استفادة از تلمیح یکسان نیست. برخی براي مجاب نمودن مخاطب تنها به ذکر اشارات و تلمیحاتی به داستانها، آیات و احادیث و اقوال مشهور بسنده میکنند و گروهی به کمک تلمیح معانی و مضامینی نو میآفرینند. در حقیقت تلمیح و اشارات، دستمایه و بستري را فراهم میکند تا در خلال آن شاعر مقصود نهایی خود را بیان کند.

استفاده از تلمیح، ایجاز بدیعی در کلام میآفریند چراکه شاعر با اشاره به یکی از عناصر تلمیحی، ذهن مخاطب را به صورت کامل معنا و مضمونی که مورد نظر وي است، رهنمون میسازد. این امر بیشتر در باب اجزا و عناصر تلمیحی واضح و آشکار، صادق است. از طرفی کاربرد تلمیحات در شعر شاعر، خواننده را از میزان معلومات و آگاهیهاي وي در حوزههاي مختلف و نیز منابع مورد استفادة وي باخبرمیسازد.

غزلیات سنایی سرشار از تلمیحات و اشارات در زمینه هاي گوناگون است. سنایی به خوبی از این نکته آگاه است که همراهی داروي تلخ نصایح و آموزه هاي تعلیمی با شیرینی بهره گیري از آیات و احادیث، داستانها و امثال مشهور، علاوه بر آنکه صحت کلام وي را تأیید میکند، تأثیري دو چندان بر مخاطب شعر او میس گذارد و البته این تأثیر تا دراز مدت بر جاي میماند.

وضوح و آشکاري تلمیحات سنایی

یکی از ویژگیهاي بارز تلمیحات در غزلیات سنایی وضوح و آشکاري اجزاي آن است که سبب میشود تا اکثر تلمیحات وي به راحتی براي مخاطب قابل تشخیص و فهم باشد. »عمدهترین کار اجزاي تلمیحی نیرو بخشیدن به فضاي تلمیح و تقویت آن است تا خواننده و یا شنونده بتواند سادهتر آن تلمیح را درك کند

چراکه شاعران در گذشته به دلیل فراگیري ساختار تلمیحات از سنّت ادبی زمان خود، آنها را تقریباً به همان صورت اولیه به کار میبردند. از این جهت ساختار تلمیحات در این دوره از جمله در شعر سنایی ساختار ثابتی است و زایایی چندانی ندارد و کمتر حاصل تجربه شخصی خود شاعر است. سنایی گاه به صورت محدود عناصر تازهاي به اجزاي تلمیحی خود میافزاید اما نوآوري وي در حوزهاي وسیعتر، وارد کردن تلمیحات به حوزة تعلیمی و دادن صبغهاي از اندیشه هاي خود به تلمیحات است.

در عناصر مختلفی از قبیل اسم، فعل، قید، صفت و حرف که اجزاي تلمیحات سنایی را شکل میدهند، اسمها بسامد بالاتري دارند و در حقیقت به عنوان عنصر محوري که سایر عناصر در حول آن واقع میشوند، محسوب میگردند. به عنوان نمونه، سنایی در اشاره به داستان رستم در شاهنامه فردوسی، شخصیت رستم را به عنوان عنصر محوري در مرکز زنجیرة تلمیحی خود قرار میدهد و سپس دیگر اجزاي تلمیحی چون رخش، دیوسپید بر گرد آن واقع میشوند. استفاده از چنین شیوهاي این امکان را براي شاعر فراهم میکند تا در کنار تلمیح، صنایع بدیعی دیگري چون مراعات نظیر و تناسب را نیز در کلام بیافریند.

هین که عالم گرفت دیو سپید  //  خیز تدبیر رخش رستم کن

اشارت و تلمیحات دیوان سنایی به چند حوزه تقسیم میشود:

-1 اشارات مربوط به قرآن و حدیث و داستانهاي پیامبران - تلمیحات برگرفته از متن دین، احادیث و داستانهاي پیامبران در مرکز تلمیحات سنایی واقع شده و آنها را تحت الشعاع خود قرار داده است - .

-2 اشارات برگرفته از سایر ادیان - که در این میان اشارات سنایی به آیینها و اصطلاحات مربوط به دین مسیحیت و آیین زرتشتی جلوة بارزي دارد - .

-3  اشاره به داستانها و اسطورههاي ایرانی

-4  اشاره به ضربالمثلهاي فارسی و عربی

-5 اشارات برگرفته از فرهنگ عامه در نمودار زیر نسبت این تلمیحات در غزلیات سنایی نشان داده شده است