بخشی از مقاله
خلاصه
استفاده از سیستم های پایدار و عدم وابستگی صرف بناها به سوخت های فسیلی به دلیل تجدیدناپذیر بودن و محدودیت و هم چنین اثرات سوء آن بر طبیعت بسیار مورد توجه می باشد. ایران کشوری است با تنوع آب و هوایی و معماران ایرانی از دیرباز با استفاده از سیستم های پایدار در طراحی بناهای خود شرایط آسایش را برای ساکنین فراهم می کرده اند. موضوعی که امروزه در ایران بسیار مورد کم توجهی قرار داشته و معماران اغلب صرفا به تقلید فرم ظاهری معماری گذشتگان بدون توجه به معنا می پردازند. هدف مقاله ی حاضر بررسی راهکارهای طراحی اقلیمی و سیستم های پایدار در بنای فکری، یکی از بناهای قدیمی شهر بندرلنگه در اقلیم گرم و مرطوب یکی از دشوارترین مناطق آب و هوایی ایران می باشد. بدین منظور با روش تحقیق ترکیبی استدلال منطقی و نمونه موردی به بررسی اسنادی و کتابخانه ای و تحلیل کالبدی و محتوایی بنای فکری پرداخته می شود؛ تا علاوه بر شناسایی و حفظ بناهای با ارزش قدیمی کشورمان مطالعه ی دقیق بر روی این سیستم ها، زمینه ساز مدرن سازی و استفاده از آن ها در بناهای معاصر و توجه دوباره به سیستم های پایدار در بناهای امروزی توسط سازندگان و طراحان ایرانی باشد.
کلمات کلیدی: اقلیم، معماری بومی، طراحی پایدار، گرم و مرطوب، بندر لنگه، بنای فکری
.1 مقدمه
مشکلات استفاده از سوخت های فسیلی از جمله تجدیدناپذیر بودن و محدودیت و مشکلات زیست محیطی و خطر فروپاشی نظام طبیعی سبب توجه جهانی به موضوع معماری همساز با اقلیم گردیده است .[1] معماران در گذشته به علت نبود سوخت های فسیلی و عدم دسترسی به سیستم های مدرن گرمایش و سرمایش صرفا با تکیه بر انرژی های طبیعی، شرایط آسایش را در فضای داخل فراهم می آوردند .[2] از دیدگاه راپاپورت تاثیر عامل اقلیم، به شدت و سختی آن و درجه و میزان آزادی عمل انسان نیز به این شدت سختی اقلیمی بستگی خواهد داشت .[3] اقلیم دشوار گرم و مرطوب جنوب کشورمان- که در گذشته به دلیل دشواری شرایط اقلیمی تبعیدگاه مجرمین و محکومین محسوب می شده است -[4]
تاثیر قابل توجهی در بناهای این منطقه به منظور مقابله با این شرایط دشوار و فراهم آوردن شرایط آسایش در داخل بنا به وجود آورده است. همانطور که حسن فتحی نیز گفته مقابله با گرمای شدید در معماری بومی مناطق حاره ای و نیمه حاره ای تغییرات واضحی را در فرم های معماری به وجود آمده است .[5] بر این اساس در این مقاله به بررسی بنای فکری یکی ازبناهای واقع در این اقلیم و تجزیه و تحلیل کالبدی و محتوایی آن به منظور دستیابی به سیستم های پایدار موجود در این بنا برای مقابله با شرایط دشوار اقلیمی این منطقه پرداخته می شود.
.2 بیان مساله
کشور ما ایران دارای منابع غنی نفت و گاز می باشد ولی این منابع پایان پذیر هستند و به خاطر استفاده ی وسیع و بی رویه در آینده ای نه چندان دور صادرات نفت و گاز دشوار خواهد شد و در سال های آینده کمبود انرژی مهم ترین مشکل ایران و هم چنین جهان خواهد بود.[2] علاوه بر این، استفاده ی بی رویه از سوخت های فسیلی سبب ایجاد آلودگی های زیست محیطی شده و صدمات جبران ناپذیری را به محیط زیست وارد می سازد. سیاست کلی بخش انرژی که در ایران دنبال شده گران کردن حامل های انرژی و همزمان با آن تضعیف ارزش ریال با هدف تامین منابع مالی برای کسری بودجه های دولت های مختلف بوده است.
بدین ترتیب مردم در اثر فشار مقامات با پایین آوردن درجه ی گرمایش محل مسکونی خود و یا پایین آوردن درجه ی ترموستات هاو غیره در مصرف سوخت صرفه جویی می کنند اما به دلیل وابستگی شدید به سوخت های فسیلی، زندگی در وضعیتی که سوخت فسیلی را هیچ کس لازم نداشته باشد برای مردم بسیار دور از ذهن است.[6] بنابراین مشخص است که صرفه جویی فقط یک راه حل کوتاه مدت می باشد.[6]بیشترین سهم مصرف انرژی در کشور ما به بخش خانگی و تجاری تعلق دارد[7] و این نشان دهنده ی عدم توجه طراحان و سازندگان به شرایط اقلیمی هر منطقه می باشد.[8] بنابراین بهتر است در جهت استفاده از عوامل اقلیمی و برقرار نمودن ارتباط گسسته ی بین انسان و طبیعت تلاش شود؛ کاری که معماران ایرانی از گذشته های دور انجام داده و در بناهای خود در جهت دستیابی به شرایط آسایش از روش های اقلیمی و منابع تجدیدناپذیر بهره می جسته اند.
این در حالی است که امروزه بیشتر طراحان و سازندگان بدون در نظر گرفتن فرهنگ و اقلیم هرمنطقه و دانش و تجربه ی پیشینیان صرفا به تقلید فرم ظاهری معماری گذشتگان بسنده کرده و آن را معماری مدرن می نامند.[8]به منظور دستیابی به روش ها و راه های استفاده از انرژی های طبیعی و فاصله گرفتن از استفاده ی نامحدود و بی قید و بند از تهویه های مکانیکی باید مطالعات دقیقی بر روی سیستم های سنتی انجام دهیم پس از آن می توان روش های نوین مهندسی را برروی این سیستم ها اعمال کرد تا سیستم هایی با درجه ی بالایی از دقت و قابلیت اعتماد ایجاد شود[9]
و این همان چیزی است که حسن فتحی معمار معروف مصری می گفت: » قبل از ایجاد یا ارائه ی راه حل های مکانیکی، ابتدا باید راه حل های سنتی در معماری محلی را ارزیابی کرد؛ آن گاه این روش ها را پذیرفت یا برای تطبیق با ملزومات مدرن و پیشرفته، آن ها را اصلاح کرد.«بدین ترتیب این پژوهش قصد دارد تا با بررسی و تحلیل اقلیمی یکی از بناهای ارزشمند تاریخی کشورمان در ناحیه ی گرم و مرطوب گامی را در راستای شناخت سیستم های سنتی و در جهت حفظ و شناساندن بناهای تاریخی با ارزش کشورمان برداشته و زمینه ساز احیای سیستم های سنتی و دستیابی به روش های نوین طراحی اقلیمی در بناهای مسکونی در نواحی گرم و مرطوب گردد.
.3 مرور ادبیات
ابنیه سازان سنتی به دلیل عدم وجود تاسیسات مکانیکی و تجهیزات مدرن می بایست با استفاده از وسایل و مصالح محلی با عوامل نامناسب و فرسایشی طبیعت مقابله می کردند [4] و بدین ترتیب معماری بومی بیشتر مناطق جهان متاثر از اقلیم بوده است. [5] پس از آن نیز با افزایش محدود امکانات بشر، شاید به این دلیل که آن را منبع حیات و بقای خودمی دانست از ایجاد تغییرات گسترده و تخریب طبیعت امتناع ورزید .[10] کوشش ابنیه سازان سنتی سبب به وجود آمدن گونه های متنوعی شده که هر یک در بوم خود به بهترین شکل عمل می کنند.[5]این تعادل مدت زمان بسیار طولانی بر جا مانده بود؛ تا با ورود معماری مدرن در قرن نوزدهم و به ویژه استفاده از تاسیسات مکانیکی، به تدریج نقش اقلیم در ساختمان ها کمرنگ شد .[9]
طرح هایی که در زمینه ی معماری پس از ظهور انقلاب صنعتی و دستیابی بشر به انرژی های فسیلی عرضه می شد، کم ترین انطباق را با شرایط آب و هوایی داشته و منجر به پیدایش طرح های معماری یکسان در همه جای دنیا بدون توجه به اقلیم و زمینه گردید. نشانه ای از اوج این طرز تفکر پیشنهاد مسقف کردن و تهویه ی مطبوع شهر نیویورک به وسیله ی بنای گنبد بزرگ ژئودزیک، می باشد. پیشنهاد مسقف کردن شهر نیویورک به وسیله ی بنای بزرگ گنبد ژئودزیک فولر به منظور ایجاد شرایط آسایش به وسیله ی تهویه ی مطوبع برای کل شهر، نشانه ای از اوج اتکای صرف معماران به سیستم های مکانیکی و تهویه ی مطبوع است .[1] بدین ترتیب انقلاب صنعتی و پیشرفت های فناورانه سبب فراموش شدن معماری بومی گشت.[11]
اگرچه مصرف سوخت جهت فراهم آوردن شرایط آسایش محیطی برای انسان و تولیدات صنعتی و حمل و نقل بسیار حیاتی و ضروری بوده؛ ولی در عین حال مصرف انرژی فسیلی باعث آلودگی و تخریب محیط زیست و در نتیجه، به مخاطره افتادن زیست بوم و ادامه ی حیات در کره ی زمین است [9] .هم چنین انرژی های فسیلی جزو منابع محدود و تجدیدناپذیر بوده و با مصرف بی رویه تمام خواهد شد، به طوری که برای یک یا دو نسل بعدی قابل دستیابی نخواهد بود.[12]با توجه به موارد فوق الذکر توجه به اقلیم و طراحی اقلیمی از نیمه ی دهه ی پنجاه شمسی مجددا مورد توجه واقع گردید .[13] معماران نیز همراه با دیگر متخصصان رشته های مختلف، در حرکت جهانی برای حمایت از نظام توسعه ی پایدار، در پی یافتن راهکارهای جدید برای تامین زندگی مطلوب انسان و ارتقای سطح آنند .[10]
تعداد طرح های ساختمان های اقلیمی در طی سی سال گذشته، افزایش یافته و همه ساله، روش های تازه و مقالات و کتاب های جدید در رابطه با معماری اقلیمی ارائه شده است .[9] در حال حاضر در دانشکده های معماری کشورهای مختلف نیز، "معماری اقلیمی" یکی از دروس اجباری این رشته است .[9] در دنیای غرب اندیشمندان در زمینه ی مباحث نظری تاثیر اقلیم بر ساختمان با مطالعه ی شرایط آب و هوایی و انجام آزمایش های گوناگون و بر اساس سنت های مناطق مختلف، نظریات جامعی مطرح کرده اند و با استنتاج های علمی از تحقیقات خود، کشورشان را تقسیم بندی اقلیمی کرده و در ارتباط با اقلیم، تیپولوژی معماری ارائه می نمایند .[8] که از این میان توجه این کشورها به جنبه های مصرف انرژی در ساختمان موجب ابداع انواع تکنیک های طراحی اقلیمی شده است.[14]
همانگونه که ذکر شد در حالی که در غرب این مشکل در حال حل شدن می باشد - که البته این امر بدون توجه به معماری بومی و بهره گیری از الگوهای آن امکان پذیر نبود -[14] اما امروزه طرح های ما به گونه ای است که ساختمان ها در طی تابستان بسیار گرم و حتی گرم تر از محیط اطراف خود می باشد و در زمستان نیز بسیار سرد و از لحاظ آسایش ناراحت کننده است و حتی به کمک تکنولوژی مدرن و تحمل هزینه ی بسیار نیز در مواردی آن آسایش و آرامش فراهم نگردیده و در صورتی که به هر دلیل این دستگاه ها از کار بیفتند، زندگی در چنین ساختمان هایی بسیار مشکل می شود.[4]بنابراین ما امروزه باید به منابع انرژی جدید به منظور پاک سازی زمین و همینطور کاهش استفاده از منابع نفت فکر کنیم. بهتر است که به محیط و انرژی طبیعی و بازسازی دوباره رابطه ی بین انسان و طبیعت چیزی که معماران ایرانی در سال های بسیار دور انجام می دادند، بازگردیم.[2]
.4 روش تحقیق
