بخشی از مقاله
چکیده
این نوشتار برخلاف پندارهای رایج که، فضای سایبری را همچون ابزاری ارتباطی - تلفن و... - و یا همانند رسانه - تلویزیون و... - تلقی مینمایند؛ با توجه به توان و گستره کارکردیاش آن را به مثابه سنخی جدید از جامعه و روابط انسانی طرح نموده است. امنیت اخلاقی اجتماعی کودکان در سیاقِ زیستِ آنلاین را نیز عنصر بایسته ساختاری این جامعه/ ابرمتن سیال - فضای سایبری - میداند. پژوهشگر ضرورت و الزام یاد شده در فوق را از طریق کاربست متد حقوق تفسیری، از متن دو منشور جهانی حقوق بشر و حقوق کودک استنباط؛ و در قالب "گفتمان محدود معقولسازی جامعه مجازی" به ویژه به منظور امنیت اخلاقی اجتماعی کودکان و حمایت از تجربه تکرارناپذیر کودکانه خردسالان طرح و مدافعه نمودهاست.
به دلیل دوریگزینی از هرگونه مناقشه و جدل معرفتی با خاستگاه معرفتی تکنولوژیکی فضای مجازی، گفتمان یادشده را بر پایه معرفت و فلسفه غرب بنیاد نهاده است. چنین رویکردی دقیقاً به معنای کاربست متد نقد درونی در امر آسیبشناسی فضای / جامعه سایبری است. نتیجه آنکه در فرایند چنین گفتمان مقبولِ وجدان جمعی و افکار عمومی - خاصه در غرب - اتخاذ تدابیر حقوقی بینالملل، برای طلب جهانی بازسازی تکنولوژیکی، معرفتی، حقوقی و فرهنگی جامعه مجازی را پیشنهاد نموده است. این پیشنهاده در راستای صیانت از خانواده، امنیت اخلاقی اجتماعی کودکان و حمایت از تجربه تکرارناپذیر کودکانه خردسالان است.
واژگان کلیدی: جامعهشناسی سایبری "جامعه مجازی اخلاق نهاد"، "گفتمان محدود معقول سازی فضای سایبری - سیاقِ زیستِ آنلاین - "، روش تفسیری، نقد درونی، حقوق - بشر، کودک - ، امنیت اخلاقی - اجتماعی کودکان، تجربه تکرار ناپذیر کودکانه، آزادی.
مقدمه
دیرزمانی نیست که تافلر در کتاب "شوک آینده" - 1980 - خود، با طرح "کلبه الکترونیک" نوید پدیداری موجی دیگر در فرآیند تمدن را میداد؛ و اینک با طی قریب سه دهه از آن به راحتی میتوان "کلبه الکترونیک" و حتی فراتر از آن را نیز تجربه نموده و از جامعه مجازی همچون سنخی دیگر از جامعه بشری یاد نمود؛ ویژگیها و مسائل آن را به هماندیشی نشست. تمدن بشری در آستانه این تحول بنیادین با وضعیت آنومیکال گستردهای مواجه است؛ اگرچه دیر یا زود فراز دیگری از نظم و همبستگی اجتماعی به بار خواهد نشست. پشتوانه چنین امری، وجدان جمعی تحریک گشته از ناهنجاریهای سیاق زیست آنلاین است. آیا نظم و امنیت یاد شده با پشتوانه اخلاقی فرهنگی خواهد بود؟ یا قانونی؟، آیا دست نامرئی اسمیت که آشفتگیهای بازار را به رشته نظم میتواند کشد؛ در فضای سایبری نیز توان عمل دارد؟
به نظر میرسد که نظام حقوقی بیش از دست نامرئی و پیش از هنجارهای فرهنگی - ارزشها، آداب و رسوم و عرف - توان و در نتیجه مسئولیت انتظامبخشی را برعهده دارد. زیرا برعکس فرهنگ که دیرآمد و دیرپا است؛ نظام حقوقی زودآمد و سریعالتغییر است؛ و تا شکلگیری هنجارهای فرهنگی سیاق زیست آنلاین، حقوق سایبری به ویژه در ابعاد جهانی نقش برجستهای در نظم و امنیت اخلاقی تمدن سایبری خواهد داشت. تلاش در پدیداری و غنای سیستم انتظامبخش جامعه مجازی، یکی از بایستههای پژوهشی جامعهشناسی سایبری است. این پژوهش نیز به سهم خود کنکاشی در دو اعلامیه جهانی حقوق بشر و حقوق کودک به عنوان منابعی بهکارا با پتانسیلهای معرفتی حقوقی آن دو در شکلگیری و غنای حقوق سایبری است.
حقوق جامعه مجازی نیزهمچون هر نظام حقوقی روزآمد متأثر از فرهنگ زمانه خواهد بود. پتانسیل تکنولوژی سایبری، خود به منزله عنصر مادی فرهنگ معاصر میتواند و باید در امر انتظامبخشی جامعه مجازی، نظام حقوقی را همراهی نماید. این همراهی دقیقاً به معنای بازسازی پروژه سایبری براساس امنیت اخلاقی تمدن بشری است. یکی از شاخصههای امنیت اخلاقی جامعه جهانی، تضمین و تأمین امنیت اخلاقی خانواده است. طبق ماده ۶1 حقوق بشر خانواده» واحد گروهیِ طبیعی و بنیادین جامعه است و حق دارد که از حمایت جامعه و دولت برخوردار باشد« - در: محمدعلی موحد، . - 146 :1387
یکی از کارکردهای این "واحد بنیادین جامعه"، مسئولیت پرورش و حمایت از کودکان است. این امر مورد توجه وجدان جمعی و فرهنگ عامه بشری بوده و در گفتمان حقوقی، از جمله در مصوبات اجلاس جهانی سران دولتها برای کودکان - سازمان ملل متحد 30 سپتامبر - 1990؛ یعنی در " برنامه اجرائی جهت انجام اعلامیه جهانی بقاء، رشد و حمایت از کودکان" مورد تأکید قرار گرفته است: »خانواده دارای اولین مسئولیت در پرورش و حمایت از کودکان در سنین بین نوزادی و بلوغ است. فرآیند آشناسازی خردسالان با فرهنگ، ارزشها و هنجارهای اجتماع پیرامون آنان در دامان خانواده آغاز میشود. برای رشد کامل و متعادل شخصیت کودکان،
آنان باید در محیط خانوده و در فضائی سرشار از آزادی، عشق و تفاهم پرورش یابند. پس کلیه نهادهای جامعه باید به مساعی والدین و سایر خدمتگزاران احترام گذارند و به حمایت از آنان مبادرت ورزند تا بدینوسله کودکان در محیط خانوادگی پرورش یابند و تحت مراقبت قرار گیرند« - در: شیرین عبادی، . - 271 :1371 از این روی یکی از زمینههای معاصر حمایت جامعه و دولت از خانواده، صیانت این "گروه طبیعی و بنیادین جامعه" - خانواده - در برابر آسیبهای دنیای مجازی است. چنین امری مستلزم عزمی جهانی است؛ که در صورت تحقق آن، توان تکنولوژیکی، نظام حقوقی و نهایتاً فرهنگ و هنجارها، میتواند دنیای سایبری در حال شکلگیری را سمت و سوئی امن و هنجارین بخشد.
اجماع و عزم جهانی یاد شده برای حصول مطالبات اخلاقی از تکنولوژی سایبری در قالب قوانین بینالملل لازمالاجرا، نیز مستلزم زمینههای فکری مساعد است؛ زیرا به طوری که هانری لوی برول تصریح مینماید، »اعتقاد، خالق حقوق است. ]وی حقوق را[ اعتقاد گروهی ]دانسته و[ در حقوق، پدیدههای اعتماد، حسن نیت، توقع و اعتبار را که معتقدات گروهی هستند نشان میدهد« - در: هانری لوی برول و دیگران، . - 46 - 7 :1371 اعتقادگروهی نیز خالق وجدان جمعی خواهد بود. بدین سبب پژوهشهائی از این سنخ، نقش ویژهائی در انطباقسازی وجدان جمعی جامعه بشری با گفتمان "محدود معقول سازی" قدرت روزافزون علم و تکنولوژی، به ویژه تکنولوژی سایبری، به نفع معنای زندگی خواهد داشت. پس، بیش از و پیش از هر امری، گفتمانی معطوف وجدان جمعی جامعه بشری لازم است؛ زیرا قوانینی که »با وجدان اجتماعی تطبیق نداشته باشد نه تنها مفید نیست بلکه مضر است« - همان: . - 45
ازاینروی استناد به قوانین بینالمللی و اعلامیههای جهانی خوش اقبالی نظیر "اعلامیه جهانی حقوق بشر" و "اعلامیه جهانی حقوق کودک" ، که در وجدان جمعی بشر جایگاه در خور توجهی پیدا کرده است؛ امری بهکارا است. اگرچه تکنولوژی سایبری امری اخیرتر از اعلامیههای یاد شده میباشد؛ اما به دلیل شکلگیری افکار عمومی مثبت نسبت بدانها، پتانسیل و قابلیت تفسیری بالای این سرمایههای فرهنگی اجتماعی تمدن بشری؛ استناد تفسیری به جایگاه، محتوی و مفاد اعلامیههای جهانی "حقوق بشر" و "حقوق کودک" امری ممکن و روشمند است. مطالعاتی نیز در این زمینه شروع شده است. رسل جی. اسمیت در پژوهشی تحت عنوان "نقض حقوق بشر در عصر دیجیتال" ، بخشی از موارد و"منابع نقض بالقوه حقوق بشر در ارتباط با فناوری اطلاعات و ارتباطات" را به نقل از ویرا مانتری - 1983 - ذکر نموده است. مواردی از نقض سایبری حقوق بشر در متن یاد شده بدین قرار است: »آزادی و شرافت انسان - منابع نقض: مراقبت الکترونیکی ]با[
دستگاههای شنود و تلویزیونهای مداربسته، آزمایش دی ان ای، جمعآوری دادهها به وسیله موسسات دولتی، کارتهای هوشمند، برچسب-های الکترونیکی بزهکاران - ، رهائی از تبعیض - منابع نقض: نژادپرستی در فضای مجازی، اعتیاد به رایانه - ، آزدی اندیشه و بیان - منابع نقض: نگهداری پایگاه دادهها، ابزارهای مراقبت، خدمات مربوط به هرزنگارها و حملات سایبری، محدودیت برخط محتوا - ، حق امنیت جمعی و رهائی از مجازات غیرانسانی - منابع نقض: برچسبهای الکترونیکی بزهکاران، جاسازی تراشههای رایانهای در بدن، شناسائی از طریق زیستسنجی - ، حق دادرسی عادلانه، اصل برائت، رهائی از وارد کردن اتهام به خود - منابع نقض: افشای گذر واژهها، استفاده از ادله الکترونیکی در دادگاه، اختلاط شواهد و ادله الکترونیکی، دسترسی هیأت منصفه به اطلاعات برخط - ، حق مالکیت شخصی و حفظ مالکیت فکری - منابع نقض: سرقت دیجیتال، هک کردن رایانهای، جاسوسی الکترونیکی - ، حق حریم خصوصی - منابع نقض: مراقبت الکترونیکی، نگهداری پایگاه دادهها، جمعآوری دادها به وسیله موسسات دولتی، کارتهای شاسائی هوشمند،
بازاریابی تجارت الکترونیک و هرزنگار - ، حق حیات - منابع نقض: تروریسم در فضای مجازی، اعدام برای جرم در فضای مجازی - ، حق مشارکت در دولت و حق رأی - منابع نقض: شستوشوی مغزی برخط، مراقبت الکترونیکی، انحصارهای دیجیتالی، تجاوز به حریم خصوصی، مراقت از رأیگیری الکترونیکی - - «کی. جیشانکار، - 5 :1394 . - 534 پژوهش حاضر نیز به سهم خود از منظر دو اعلامیه جهانی حقوق بشر و حقوق کودک، بخشی از موارد نقض حقوق کودک به ویژه از منظر اخلاقیات و مسئولیت تربیتی والدین مورد تصریح هر دو اعلامیه جهانی یاد شده را همچون مسئلهائی جهانی طرح و بررسی نموده است. این مطالعه ضرورت انضباط اخلاقی جامعه مجازی را با شاخصه مصلحت تربیتی و روحی روانی کودکان، اندیشیده و به طرح بازسازی فضای سایبری با "محدود معقول سازی" اخلاقی آن رسیده است. چنین امری مستلزم تدابیری حقوقی است.
در پدیداری تدابیر حقوقی شکلگیری گفتمانی درخور این امر ضروری است. نکته در خور توجه اینکه، لازم است؛ در فرایند گفتمان "محدود معقول سازی" قدرت روزافزون علم و تکنولوژی، به ویژه تکنولوژی سایبری، وجدان جمعی را نسبت به صیانت از اصل متین "آزادی" به مفهوم کلی کلمه نیز اطمینان خاطر بخشید. مبنای معرفتی این "محدود معقول سازی" و عدم مغایرت آن با آزادی؛ در تفسیری از آزادی مبتنی برفلسفه غرب قابل تبیین است؛ که پرداخت بدان مجالی دیگر میطلبد. . در ادامه مباحث، به اختصار پرداختی بر نظریه و روششناسی"حقوق تفسیری" خواهیم داشت.
