بخشی از مقاله
چکیده
عامل زیر بنایی در تحولات صنعتی و اقتصادي، تغییر خلصت اخلاقی و فرهنگی و وجود تصورات عمومی درست، از مفاهیم اساسی توسعه، همچون کار ،زمان وتولید است. آموزه هاي اسلام، به فراوانی وتأکیدبر ارزش و اخلاق کار، اهتمام ورزیده و با ارائه صحیح و نهادینه ساختن آن در فرهنگ عمومی تحولات ژرفی را در اعتلا و تکامل اخلاق کار در جامعه، پدید آورده است. این مقاله سعی دارد تا با استناد به آیات روایات ، جایگاه رفیع فعالیت هاي تولیدي و کار را از منظر دین اسلام تبیین نموده و از این رهگذر انگیزه ایجاد یک جامعه کوشا ،تولیدي، آباد و مرفه را فراهم نماید .کارازمنظردینی،هر گونه فعالیتی است که براي تولید کالا و خدمات مورد نیاز یا بالا بردن سطح اقتدار جامعه و رفاه عمومی در چارچوب قوانین و ارزشهاي دینی انجام می پذیرد.
اخلاق کارنیز اشاره به قواعد و زمینه هاي برانگیزاننده و فعال شده تعهد ذهنی، روانی و فیزیکی فرد یا گروه می باشد که به نحو کلی به انرژي متعهد فرد یا گروه جهت می دهد و قابل انتقال و آموزش و یادگیري در نظام اجتماعی و فرهنگی جامعه است.درآیات قرآن ضمن تأکیدبرارزش کاروتولید دربرخی آیات به تصریح ودربرخی بادلالت ضمنی برارزش کاروتولیدتأکیدشده است ودرروایات نیزبه موضوعاتی ازقبیل:ارزش گذاري معنوي فعالیتهاي تولیدي، تببین ارزش مادي کارو تبیین فلسفه و آثار مثبت آن و تشویق عملی به کار و تولید پرداخته شده است.
علاوه براین برخی اهداف میانی نیزبراي ارزش گذاري کاروتولیدبیان شده که میتوان به:انجام وظایف عبادي، تأمین نیازهاي مادي ، رسیدن به رفاه نسبی خودکفایی و اقتدار جامعه و مشارکت در خدمات اجتماعی اشاره کرد. البته دراین میان تأکیدبراصول عدم حرمت وفساد انگیزي و نیازمندي عمومی درهرگونه فعالیت تولیدي واضح است. کار و تلاش با اخلاق و دینداري رابطه اي دو سویه دارد.کار و تلاش، بستر مناسبی براي رشد فضیلتهاي اخلاقی و رفتارهاي دینی است و در برابر، گزاره هاي اخلاقی و آموزه هاي دینی، مشوق و زمینه ساز کار و تلاش بیشتر است. بیکاري، افزون بر رکود و عقب ماندگی اقتصادي، آثار مخربی نیز بر جسم و جان و اخلاق آدمی دارد که زمینه بروز مفاسد اخلاقی و اجتماعی، و سلب نشاط و شادابی زندگی را فراهم می سازد.
کلید واژه ها:کار،تولید،اخلاق کار،قرآن،حدیث
کاروتولید:
تولید، فعالیتی است که با به کارگیري و سازماندهی سلسله عوامل و نهاد هایی همچون کار، سرمایه و منابع طبیعی به ایجاد کالا و خدمات می انجامد3 این محصولات تولید شده، اعم از کالا - محصولات فیزیکی - و خدمات - محصولات غیر فیزیکی - می باشد.مجموعه عناصري که باعث ایجاد کالا و خدمات می شود، به عوامل، منابع و نهاده هاي تولید، نامبردار است که منابع طبیعی، سرمایه، تکنولوژي ، نیروي کار و مدیریت را در بر میگیرد. بنابراین، کار و مدیریت، دو تلاش جسمی و فکري بشري است که در فرایند تولید نقش دارد، و از آن به عنوان منابع انسانی یاد می شود.
امروز، نظریه پردازان اقتصاد وتوسعه، بر این باورند که از میان سرمایه هاي فیزیکی ، تکنولوژي و انسانی، آنچه بیش ازهمه در مسیر تحولات تمدن بشري، مهم و مؤثر است، متغیر کلان سرمایه انسانی و بهره وري درست از آن می باشد و منابع انسانی ، پایه اصلی ثروت ملتها راشکل می دهدکه در فصول قبل به آن نیز پرداخته شد.از سوي دیگر، عامل زیر بنایی در تحولات صنعتی و اقتصادي، تغییر خلصت اخلاقی و فرهنگی و وجود تصورات عمومی درست، از مفاهیم اساسی توسعه، همچون » کار« و »زمان« است. 1آموزه هاي اسلام، به فراوانی و با تأکید، بر ارزش و اخلاق کار، اهتمام ورزیده و با ارائه صحیح و نهادینه ساختن آن در فرهنگ عمومی تحولات ژرفی را در اعتلا و تکامل اخلاق کار در جامعه، پدید آورده است.از این رو شایسته است به بررسی ارزش و اخلاق کار و تولید از دیدگاه قرآن و روایات، و نیز نقش ارزشها و ضد ارزشها در رشد و رکود اقتصادي بپردازیم.
کار و تولید و جایگاه آن در اسلام
در آغاز این بخش نگاهی به مفهوم » کار« و »اخلاق کار« می اندازیم و مراد خود را از آن روشن می سازیم .
مفهوم »کار«
فرهنگ نویسان فارسی »کار« را چنین تعریف کرده اند : »آنچه از شخص یا چیزي صادر گردد و آنچه شخص، خود را بدان مشغول سازد.2 « در فرهنگهاي فارسی، » کار« با »پیشه، شغل، و عمل 3 « مترادف دانسته شده است .»کار« در حوزه هاي مختلف ، مفاهیم متفاوتی دارد در حوزه اقتصاد نیز براي »کار« تعاریف گوناگونی گفته شده است4که از میان آن، تعریف زیرا از جامعیت بیشتري برخوردار است:» کار مجموعه اعمالی است که انسان به کمک مغز، دست، ابزارها و ماشینها، در راه تولید ثروت یا ایجاد خدمات، انجام می دهد و این اعمال نیز متقابلاً بر انسان تأثیر می گذارد و او را تغییر می دهد.5«
در فرهنگ قرآن، واژه اي که براي کار اقتصادي استفاده شده » استأجر6 «است. همین گونه است عبارتهاي » ضرب فی الارض7« ، »ابتغاء فضل االله 8« و »إعداد قوه9 « و به طور ضعیف تر واژه »کلوا10« به معناي امر به مطلق تصرف واژه هاي عمل، فعل، سعی و کسب، گر چه به معناي کار و تلاش است، مرادف با فعالیت اقتصادي نیست11 و مفهوم عامی دارد.
به هر حال، کار اقتصادي را از نظر گاه دینی، می توان چنین تعریف کرد:هر گونه فعالیتی که براي تولید کالا و خدمات مورد نیاز یا بالا بردن سطح اقتدار جامعه و رفاه عمومی در چارچوب قوانین و ارزشهاي دینی انجام می پذیرد.
مفهوم»اخلاق کار«
اخلاق کار، بخشی از فرهنگ جامعه به شمار می رود که عقاید و ارزشهاي مربوط به کار را در بر می گیرد و از قواعد کلی حاکم بر فرهنگ جامعه، پیروي می کند12 در تعریف آن گفته شده است:
»قواعد و زمینه هاي برانگیزاننده و فعال شده تعهد ذهنی، روانی و فیزیکی فرد یا گروه می باشد که به نحو کلی به انرژيمتعهد فرد یا گروه جهت می دهد و قابل انتقال و آموزش و یادگیري در نظام اجتماعی و فرهنگی جامعه است.1«اخلاق کار، در تعاریف ارائه شده بیشتر از نگاه جامعه شناختی بررسی شده و اغلب به وجدان کار و علاقه درونی افراد به انجام وظایف شغلی توجه دارد.خواست ما از »اخلاق کار« ، مفهوم بسیار گسترده تري از مفاهیم پیش گفته است که تمام آداب و ارزشهاي بازگو شده در متون دینی2 در عرصه کار و تولید را در بر می گیرد.
ارزش کار و تولید در اسلام
براي بسیاري از نژادهاي بشري گذشته تاریخ، کار، امري سخت و سخیف به شمار می رفته است؛ در فرهنگهاي عبري، رم و یونان باستان، کار ، نفرین و لعنت الهی بوده که به خاطر عصیان آدم در بهشت، متحمل آن شده است و ویژه ي برده ها و انسان هاي پست می باشد. در طول دوران سده هاي میانه - قرون وسطی - تحت تأثیر دین مسیح، هر چند کار، تنبیه خدا به خاطر گناه نخستین محسوب می شد، این تلقی منفی، با تلقی مثبتی همراه بود؛ تلقی مثبتی که کار را براي کسب ثروت و متکی نبودن به دیگران، مثبت و اخلاقی می شمرد. به هر حال تا اواخر این دوران، هنوز کار ارزش ذاتی نداشت.
از نگاه یهودیان نیز، کار، تنها فعالیتی ضروري براي جلوگیري از فقر به شمار می رفت. چنین می نماید که در ایران باستان و اثر گرفته از آموزه هاي زرتشت، کار ارزش مثبتی یافته است.با ظهور کلیساي پروتستان، کار مظهر اراده الهی به شمار رفت و همگان حتی ثروتمندان به آن ترغیب شدند. بدین سان پس از قرنها، کار ارزش ذاتی یافت و حتی وسیله اي براي تعیین جایگاه فرد در سلسله مراتب اجتماعی به شمار رفت و این اندیشه، مبناي پیدایش دوران شکوفایی اقتصاد سرمایه داري شد. 3اکنون باید دید که کار و تولید در معارف اسلامی از چه جایگاهی برخوردار است. آیا کار اقتصادي ، ضرورتی براي فقر زدایی و بی نیازي از دیگران است یا خود داراي ارزش ذاتی است؟ و در این صورت آیا ارزش آن مطلق است یا مشروط؟در این باره، نخست آیات و روایات مربوط به کار و تولید را بررسی می کنیم آن گاه نکات آن را ارائه می کنیم . اهمیت این بحث، از آن روست که از یک سو نمایانگر جایگاه کار و تولید در اسلام است و از دیگر سو، از مبانی بحث اخلاق کار و تولید به شمار می رود.
الف - کار و تولید از نگاه قرآن
فعالیت تولیدي، عنصر اساسی در کسب درآمد است. قرآن کریم در آیات فراوان، با یادآوري این که خداوند، منابع و امکانات جهان را براي انسان ها آفریده و آن را رام ایشان ساخته است، با تأکید بر تصرف در عوامل تولید، آدمی را به آباد کردن زمین و برطرف ساختن نیازهاي معیشتی خود، تشویق فرموده و به گونه هاي مختلف، اهمیت آن را نمایان ساخته است.گر چه بسیاري از این آیات، در بیان جلوه هاي توحید یا اثبات معاد است و کمتر آیه اي یافت می شود که پیام نخست آن، بیان اصلی اقتصادي باشد، افزون بر دلالت مطابقی برخی آیات، سایر آیات نیز دست کم به دلالت التزامی بر موضوعات اقتصادي دلالت دارد . از این رو، آیات مرتبط با بحث ، در دو دسته جاي می گیرد: 4
آیات با دلالت صریح
این آیات با عناوین زیر مطرح شده است: - 1 طلب از فضل خداوند
