بخشی از مقاله
چکیده
بخش کشاورزی به دلیل تأمین امنیت غذایی جایگاه ویژهای در کشور دارد. امروزه چالش هایی چون افزایش گرسنگی در سطح جهان، عدم وجود تعادل در رژیم غذایی روزانه افراد، نابودی محیطزیست و منابع طبیعی باعث شده است تا موضوع امنیت غذایی به یکی از مهمترین مسایل جامع بشری تبدیل شود. براساس این، پس از ابلاغ سیاستهای اقتصاد مقاومتی، امید بر آن است تا مقاومتپذیری آن در عرصه داخلی و تجارت بینالملل بهبود یابد.
لذا شاخصهایی همچون خودکفایی و وابستگی مصرف به خارج برای تعیین میزان سنجش امنیت غذایی کشور معرفی شده است. نتایج آماری حاکی از آن است که بخش کشاورزی در محصولات دامی مانند گوشت مرغ و گوشت گوسفند شرایط بهتری نسبت به محصولات زراعی دارد. همچنین وضعیت بخش کشاورزی در تولید کالاهای اساسی همچون روغن نباتی، قند و شکر و مواد اولیه محصولات دامی از شرایط مناسبی برخوردار نیست. در مجموع، برای بهبود شرایط کلی در این بخش، سیاست هایی همچون شاخصسازی بومی از مفاهیم اقتصاد مقاومتی در بخش کشاورزی، اهتمام ویژه در کاشت محصولات استراتژیک، حمایت از تولید نهادههای دامی، سرمایهگذاری در تحقیقات اصلاح نژاد دام و طیور، افزایش بهرهوری و کاهش وابستگی به مواد اولیه توصیه میشود.
.1 مقدمه
با توجه به ابلاغ سیاستهای کلی اقتصاد مقاومتی از سوی مقام معظم رهبری در بهمنماه سال 1392؛ تمامی مسوولان برنامهریزان کشور بر آن شدند تا بخشهای مختلف اقتصادی را در راستای تحقق اهداف این سیاستها، بسیج کنند. علت اهتمام به این ابلاغیه، از آن جهت است که این سیاستها با رویکردی جهادی، انعطافپذیر، فرصتساز، مولد، درونزا، پیشرو برونگرا و با هدف تأمین رشد پویا و بهبود شاخصهای مقاومت اقتصادی و دستیابی به اهداف سند چشمانداز بیستساله، تدوین گردیده است. بر این اساس، با تحقق این اهداف، اقتصاد مقاومتی خواهد توانست در بحرانهای رو به افزایش جهانی، الگویی الهامبخش از نظام اقتصادی اسلام را عینیت بخشد و زمینه و فرصت مناسب را برای نقشآفرینی مردم و فعالان اقتصادی در تحقق حماسه اقتصادی فراهم کند.
در چند سال اخیر رکود تورمی حاکم بر اقتصاد کشور و همچنین تشدید تحریمها، مسوولان و برخی چهرههای علمی را بر آن داشت تا خروج از وضعیت موجود و همچنین بهبود آن را، تنها در گرو اجرایی شدن سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی در تمام بخشها بدانند. براساس این، یکی از این بخش هایی که همواره مورد توجه دولتها قرار گرفته، بخش کشاورزی است. این بخش به جهت رشد روزافزون جمعیت و مسئله امنیت غذایی، همواره از اهمیت خاصی برخوردار بوده است.
ازاینرو، در بند 7 سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی، این اهمیت به صورت" تأمین امنیت غذا و درمان و ایجاد ذخایر راهبردی با تأکید بر افزایش کمی و کیفی تولید - مواد اولیه و کالا - " و در بند 6 به صورت "افزایش تولید داخلی نهادهها و کالاهای اساسی - بهویژه در اقلام وارداتی - و اولویت دادن به تولید محصولات و خدمات راهبردی و ایجاد تنوع در مبادی تأمین کالاهای وارداتی با هدف کاهش وابستگی به کشورهای محدود و خاص" ذکر شده است.
بخش کشاورزی در ایران، باثباتترین بخش اقتصادی بوده و کمترین اثرپذیری را از شوکهای برونزا داشته است. براساس این موضوع، میتوان جایگاه بخش کشاورزی در اقتصاد مقاومتی که هدف اصلی آن امنیت غذایی است بسیار با ارزش دانست. ازاینرو، اقتصاد مقاومتی در حوزهی کشاورزی به معنای تلاش برای حداکثر استفاده از امکانات موجود برای تولید محصولات راهبردی جهت کاهش وابستگی به کشورهای خارجی، افزایش بهرهوری تا حد امکان و تأمین نهادههای لازم به شکل کامل و در زمانی مناسب است.
همانطور که بیان شد، بخش کشاورزی باثباتترین بخش اقتصادی ایران بوده و کمترین آسیبپذیری را از شوک های برونزا دارد. به همین منظور شناسایی قابلیتهای بخش کشاورزی در کاهش آسیبپذیری اقتصاد ملی و ایجاد امنیت اقتصادی ضروری به نظر میرسد. بهطورکلی میتوان قابلیت هایی همچون: -1 قابلیت بخش کشاورزی در اشتغالزایی -2 بالا بودن جذب سرمایه در بخش کشاورزی -3کنترل مهاجرت -4 مزیت نسبی جهانی -5 قابلیت بخش کشاورزی در صنایع تبدیلی و جانبی را برشمرد. قابلیتهای ذکرشده علاوه بر ایجاد امنیت غذایی و شغلی که مانع از مشکلات اجتماعی و اقتصادی افراد جامعه شده، میتواند بهعنوان بخشی برای ایجاد ارزآوری و موتور حرکت بخش های دیگر از طریق صنایع تبدیلی و جانبی مورد استفاده قرار گیرد.
با توجه به اهمیت بخش کشاورزی و با گذشت نزدیک به دو سال از ابلاغ سیاستهای کلی اقتصاد مقاومتی، آنچه پس از این مدت بیشتر مورد توجه واقع شده است میزان تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی در این بخش میباشد. از این جهت، در این گزارش سعی می شود به سوالاتی از قبیل اینکه، جایگاه بالقوه بخش کشاورزی در تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی چگونه است؟ آیا وضعیت بخش کشاورزی برای تحقق این اهداف مناسب است؟ وضعیت شاخص خودکفایی در کالاهای اساسی برای نشان دادن میزان امنیت غذایی، چگونه است؟پاسخ داده شود.
.2 معرفی شاخصهای اقتصاد مقاومتی در بخش کشاورزی - بارویکرد امنیت غذایی -
در چند سال اخیر بسیاری از بخش های اقتصادی مورد تحریم واقع شده است. از این رو، سیاستهای کلی اقتصاد مقاومتی در راستای مقابله با اثرات ناشی از این تحریمها و همچنین مقاومتپذیری این بخش در تمامی زمانها، از سوی مقام معظم رهبری ابلاغ شده است. با توجه به اینکه بخش کشاورزی به جهت تأمین امنیت غذایی، اهمیت بسزایی در بین سایر بخشهای اقتصادی دارد، لذا رصد درجه وابستگی و آسیبپذیری کشور در این حوزه، امری ضروری به نظر میرسد. پایش مستمر این رصد، علاوه بر نشان دادن وضعیت کشور در هر برهه زمانی، میتواند در شرایط عادی و همچنین شرایط بحرانی همچون تحریم؛ برنامهریزی مناسبی را در اختیار مسئولین قرار دهد.
در این بخش، برخی از شاخصهای مقاومتپذیری کشور در بخش کشاورزی مورد ارزیابی قرار میگیرد. به همین جهت، ابتدا دو شاخص مهم مقاومتپذیری در حوزه کشاورزی مطرح و سپس چند کالای استراتژیک در این حوزه، مورد بررسی قرار میگیرد. البته قابل ذکر است که تغییرات این شاخصها در طول زمان، گویای نوسانات در استحکام و درجه مقاومتپذیری کشور در خصوص این کالاهای اساسی میباشد. در ذیل چند شاخص مقاومتپذیری در بخش کشاورزی معرفی میشود.
.1,2 شاخص خودکفایی
شاخص خودکفایی، میزان وابستگی کشور در تأمین کالاها را نشان میدهد و هر چقدر میزان این شاخص کاهش یابد، به معنای کاهش وابستگی در کالای مورد نظر است که مطلوب سیاستهای کلی اقتصاد مقاومتی میباشد. معمولاً بهمنظور سنجش میزان وابستگی در کالاهای اساسی از شاخص ضریب خودکفایی استفاده میشود که طبق تعریف، نسبت مجموع تولید داخل به کل مصرف در هر دوره زمانی را نشان میدهد.
.2,2 شاخص وابستگی مصرف به خارج
این شاخص نشاندهنده میزان وابستگی مصرف داخلی کالا به واردات است که هر چقدر میزان این شاخص در خصوص کالایی بیشتر شود، در آن صورت مصرف کشور در خصوص این کالا، وابستگی بیشتری به واردات آن پیدا کرده است و لذا هرگونه نوسان در تأمین خارجی این کالا، جریان مصرف آن را با چالش جدی تری مواجه میسازد؛ بر این اساس، با افزایش میزان این شاخص درجه مقاومتپذیری اقتصاد کشور نسبت به کالای مفروض کاهش مییابد. جهت محاسبه این شاخص، کل واردات کالای مورد نظر بر کل مصرف در داخل کشور تقسیم میشود.
.3 میزان تحقق اهداف بخش کشاورزی
آنچه جایگاه بخش کشاورزی را نسبت به سایر بخشهای اقتصادی از اولویت خاصی برخوردار می کند نقش آن در تأمین امنیت غذایی افراد جامعه است؛ به عبارت دیگر، بخش کشاورزی با افزایش و بهبود کیفیت تولیدات مواد غذایی، در تحقق امنیت غذایی نقش اساسی دارد که این امر، خود در راستای تحقق یکی از بندهای مربوط به بخش کشاورزی در سیاستهای کلی اقتصاد مقاومتی است. بنابراین در تحقق آن، تمامی بخشها و نهادهای کشور که به نحوی با مفهوم امنیت غذایی مرتبط هستند، سهیم میباشند. بر این اساس، در این بخش سعی میشود تا میزان تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی در چند کالای استراتژیک بخش کشاورزی با توجه به شاخصهای معرفی شده، محاسبه گردد.
با توجه به اینکه سیاستهای کلی اقتصاد مقاومتی در ابتدای سال 2014 ابلاغ شده است لذا بررسی سال 2014 و 2015 عملکرد مسئولین را در راستای تحقق یا عدم تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی در این بخش به خوبی نشان میدهد. از آنجا که در کشورمان برخی از آمارها تقریباً با دو سال فاصله ارائه میشود، برای این منظور از آمارهای فائو برای محاسبه این شاخصها استفاده شده است. البته در برخی از موارد، آمارهایی از سال 2014 و 2015 در سایت سازمان فائو و همچنین همین آمارها برای سالهای 1393 و 1394 در داخل کشور موجود نیست. از این رو، برای محصولات و مواد اولیه فاقد اطلاعات جدید تنها به محاسبه و مشخص کردن جایگاه این شاخصها پرداخته میشود تا مسئولان از آن جهت برنامهریزی برای تحقق اهداف مدنظر در بخش کشاورزی و کاهش وابستگی این بخش استفاده نمایند.
.1,3 شاخص خودکفایی
میزان خودکفایی و یا سهم منابع داخلی در تأمین نیازهای غذایی مصرفی، یکی از شاخصهای مهم سنجش کمی عرضه غذا در هر کشور است. بدلیل تنوع اقلیمی، مزیتها و قابلیتهای بهرهبرداری از منابع، تنها تعداد محدودی از کشورهای جهان را میتوان یافت کهتقریباً در تأمین تمامی نیازهای مصرفی مواد غذایی خودکفا بوده و یا عادتهای غذایی را با امکانات تولیدی داخل،کاملاً منطبق کرده باشند.
با این حال، سعی کشورها بر این است که تأمین مواد غذایی مهم در حد شکنندگی قرار نگیرد و سهم قابل قبولی از آن، با تکیه بر تولیدات داخلی حفظ شود. برای این منظور، شاخص خودکفایی برای چند مورد از مهمترین محصولات استراتژیک در بخش کشاورزی استفاده میشود. برای این منظور، ابتدا وضعیت محصولات دامی در این شاخص از سال 2010 تا 2015 در نمودار 1 مورد بررسی قرار میگیرد.
