مقاله جایگاه تهران در شبکه شهرهای جهانی

بخشی از مقاله

چکیده
استقرار درازمدت دولت اقتدارگرای مرکزی در تهران، ساختار سیاسی اداری متمرکزی را در این شهر پایه ریزی نموده است. پی آمد طبیعی این شیوه متمرکز که تصمیم گیری در همه شقوق زندگی اجتماعی، سیاسی و اقتصادی را معطوف به اداره و میل نظامی دیوان سالار، مقتدر و تمرکزگرا نموده، جاذبه ها و مزیت های نسبی فراوانی را در این نقطه کانونی و حوزه های پیرامونی آن ایجاد کرده است که زمینه زهکش نمودن بخش وسیعی از جمعیت، فعالیت و امکانات اقتصادی و اجتماعی به این محدوده جغرافیایی را فراهم نموده است.در نتیجه به ایجاد فاصله زیاد و نابرابری و تفاوت بین تهران و مناطق مختلف کشور دامن زده است. حال باید دید که آیا این تمرکزگرایی همه جانبه و تبعات به جای مانده از آن، شرایط را در تهران به گونه ای رقم زده است که لااقل بتواند در عرصه جهانی نقشی ایفا نماید و آیا مانند سایر شهرهای هم عرض خودش توانسته امکانات و شرایط شهرهای جهانی را در خود محیا کند. بنابراین در این مقاله با شیوه توصیفی- تحلیلی و روش گردآوری کتابخانه ای به بررسی فرایند جهانی شدن و ویژگی های شهرهای جهانی پرداخته می شود و سپس به بررسی جایگاه تهران در بین شهرهای جهانی پرداخته تا مشخص گردد که تهران در چه موقعیتی قرار دارد.

کلید واژه:تمرکزگرایی، شهرهای جهانی، جهانی شدن، عدم تعادل ،تهران

مقدمه
در طی دهههای اخیر در سیاست های کلان کشوری به جای تمرکززدایی در تصمیم گیری و نحوه اداره شهری و منطقه ای به تمرکززدایی از نقش ها و عملکردهای کلانشهری پرداخته شده است. به دنبال اقدامات دوران نوسازی و شرایط به وجود آمده ناشی از شروع شهرنشینی شتابان و تمرکز جمعیت در شهر تهران، این ذهنیت شکل گرفت که شهر تهران بخش عظیمی از سرمایه های کشور را در خود انباشته و موجد زهکشی منابع و تشدید فقر منطقه ای گشته است و عوامل فقر و بی عدالتی در بخش قابل توجهی از کشور ناشی از بزرگ شدن تهران بوده است.لذا در طی سه دهه اخیر سیاست های تمرکززدایی از کلانشهر شروع گردید. برای مثال از دهه 1350 به بعد بنا بر مسائل ناشی از رشد شتابان شهر تهران قوانین ناظر بر رشد کلانشهری تهیه گردیده اند که عملاً در ارتباط با رشد و گسترش شهری بوده اند تا توسعه و هدایت برنامه ریزی شده کلانشهر.

با این اوصاف می توان نتیجه گرفت که راندن جمعیت و فعالیت ها از کلانشهر به امید کاهش مسائل آن بدون اندیشه در برنامه ریزی فضایی در سطح ملی، منتهی به توسعه شهری در آن نخواهد شد. چرا که جمعیت و سکونتگاه های شکل گرفته در منطقه شهری با کلانشهر همبستگی داشته و ممانعت از توسعه فعالیت ها و نیروی انسانی در تهران، راه کار حل مسائل کلانشهر در وضع موجود نیست - این موضوع به معنای بی توجهی به برنامه ریزی فضایی و توسعه متوازن منطقه ای نمی باشد - بنابراین ما باید به گونه ای مدبرانه به مدیریت تهران بپردازیم تا نه تنها مشکلات آن و فاصله اش با سایر مناطق کم شود بلکه بستر پذیرش نقش هایی که می تواند آن را در بین شهرهای جهانی بگنجاند را در آن فراهم نماییم.

شهرهای جهانی و ویژگی های آنها

ورود به فرایند جهانی شدن علی رغم ادعای مخالفان جهانی شدن مبنی بر پیامدهای نامطلوب فضایی در شهر و به ویژه کلان شهرها از آن جایی که متضمن دست پیدا کردن به سرمایه ، تکنولوژی، افزایش اشتغال و در آمدهای اقتصادی می باشد منافاتی با توسعه پایدار نداشته و در صورت تعدیل به شرایط محلی می توان از فرصت های آن در تحقق اهداف پایداری مدد جست. با توجه به این اصل تعجب آور نیست که به واسطه دسترسی به سرمایه خارجی و رشد فعالیت های مالی و درآمدهای گردشگری که کلان شهرها محل استقرار آن ها هستند در تبدیل به شهر جهانی و کسب موقعیت برتر رقابت تنگاتنگی میان کلان شهرها به ویژه درکلان شهرهای جهان در حال توسعه شکل گرفته است - سرور و دیگران، . - 28 :1388

با توجه به شرایط حاضر بدیهی است که پایداری شهرهای بزرگ به ویژه در بعد اقتصادی بدون توجه به ملاحظات اقتصاد جهانی به دست نمی آید و حیطه کارکردی این گونه شهرها باید فراتر از سطح ملی و در واقع پیشتاز استفاده از فرصت های بین المللی باشد و منطقه کلان شهری تهران نیز از این قاعده مستثنی نیست - صرافی، . - 10 :1380 ساسکیاساسن جهانی شدن را فرآیندی می داند که در طی آن وابستگی متقابل جهانی و شکل گیری نهادهای جهانی، افزایش می یابد. در این فرآیند فشارهای رقابتی میان نهادها، شهرها، منطقه ها و کشورها افزایش می یابد. او شهر جهانی را مرکز پیوند اقتصادی های ملی و منطقه ای با اقتصاد جهانی و محیطی برای نوآوری در فعالیت های مبتنی بر اقتصاد پیشرفته خدماتی و صنعتی می داند - صرافی و دیگران، . - 2: 1388جاناتان بیورستاک و پیتر تیلور شهرهای جهانی را به 4 دسته اصلی به شرح زیر تقسیم بندی نمودند:

.1 شهرهای آلفا: مثل لندن، نیویورک، توکیو، پاریس و ... .

.2 شهرهای بتا: مثل سیدنی، تورنتو، زوریخ و ... .

.3 شهرهای گاما: مثل آمستردام، بانکوک، پکن و ... .

.4 شهرهای با شواهد قوی، متوسط و کم از لحاظ جهانی شدن - در حال ظهور - : لیون، بمبئی، دهلی نو و برخی دیگر از شهرها - صرافی و محمدی، . - 61 :1389

از نظر کاستلز به محض اینکه شهری وارد فضای جریان ها می شود و در آن نقش آفرینی می کند در جرگه World Cities قرار گرفته است در این گروه شهرهایی مثل نیویورک، توکیو، لندن، پاریس، شیکاگو، فرانکفورت، لس آنجلس، میلان، هنگ کنگ و سنگاپور قرار گرفته اند - صرافی و دیگران، - 3 :1388در روابط بین جهانی شدن و ورود شهرها به شبکه شهرهای جهانی ظرافت هایی در روابط بین دولت -ملت ها وجود دارد که می تواند بسیار تعیین کننده برای ایفای یک نقش جهانی باشد. پیتر تیلور در کتاب جغرافیای سیاسی و بعدها در مقالات خود به این موضوع تأکید می کند که برخی از تحلیلگران جهانی شدن، شهرها را مستقل و خارج از مرزهای سیاسی خود و مستقل از تصمیمات دولت - ملت تصور می کنند، در حالی که شهرها و یا هر عنصر سرزمینی دیگر تحت حاکمیت دولت ها هستند و نمی توانند بدون رعایت بسیاری از مؤلفه های حاکمیتی به طور مستقل وارد بازنگری در شبکه شهرهای جهانی شوند - همان منبع: . - 5

جان فریدمن از جمله پیشتازان در مطالعه شهرهای جهانی است. فریدمن در سال 1986 در اثر خود تحت عنوان " فرضیه جهانشهرها " در چارچوب سازمان فضایی جدید در تقسیم کار بین المللی نیروی کار؛ شهرها را بر مبنای توزیع عملکردهای مدیریتی، مالی و تولید - نیروی کار - در اقتصاد سرمایه داری جهانی، که در نقاط متفاوت پراکنده شده اند، دسته بندی نمود. فریدمن دو گونه شهر جهانی را معرفی نمود:

.1 شهرهای واقع در مراکز جهانی سرمایه داری - شهرهای جهانی واقع در ایالات متحده، کانادا، اروپای غربی، ژاپن، استرالیا و نیوزیلند - .

.2 شهرهای واقع در اقتصادهای نیمه پیرامونی - در کشورهایی همچون مکزیک و برزیل - - صرافی و محمدی، . - 56 :1389

به اعتقاد ساسن شهری جهانی است که دارای ویژگی هایی به شرح موارد زیر باشد:

.1 داشتن شبکه هایی که سبب خلق یا شکل گیری یک نظام شهری در نظام جهانی و نه فقط در نظام شهری یک کشور شود.

.2 عنصر فضایی سازنده ای در مقیاس جهانی باشد و با ساختار چند سطحی پیرامونش یکپارچه شده باشد. جایگاه آن در این سطوح فقط وابسته به مقیاس اقتصاد آن نیست بلکه به قدرت سلطه جهانی آن نیز بستگی دارد. این قدرت در سایر حوزه های کارکردی یک شهر مانند کارکردهای فرهنگی آن متمرکز شده است.

.3 رابطی بین شهر و بخش های ملی که مناطق مرکزی، نیمه پیرامونی و پیرامونی آن را شکل می دهند محسوب شود.هم فضاهای شهری بزرگ مقیاس به منظور تحقق جریان های سطح بالای اجتماعی - اقتصادی دو جانبه که قدرت مکان ها نامیده می شود و هم با فضای کامپیوتری کاملاً توسعه یافته در شهر که قدرت جریان ها نامیده می شود، مرتبط باشد - تاکئوشی، . - 126 :1385

شهرهای جهانی دارای کارکردهای چندگانه به شرح موارد زیر می باشند:

-مراکزی برای سیاحت - توریسم - ملی و بین المللی، تجارت کالا و سرمایه گذاری خارجی.

-مراکزی برای بانکداری تجاری، بانکداری سرمایه ای، بیمه و سایر خدمات مالی.

-مراکزی با قدرت سیاسی در سطوح مختلف ملی و بین المللی و مکانی با تجمع بسیاری از مؤسسات غیرانتفاعی، اتحادیه ها و سازمان های مرتبط با دولت.

-مراکز مصرف کالاهای لوکس گروه ها ممتاز و پردرآمد و مصرف کالاهایی با تولید انبوه توسط گروه های متوسط درآمد و طبقات کم درآمد.

-مراکز خدمات حرفه ای پیشرفته در حوزه هایی از قبیل پزشکی، حقوق، آموزش عالی و به کارگیری فنون و دانش علمی و پیشرفته.

-مرکز تولید، پخش و بکارگیری دانش و اطلاعات سطح بالا از طرف اشخاص، مؤسات دولت و شرکت های بزرگ و عمده

-مراکز تمرکز شرکت های بزرگ و اتحادیه ها و اصناف تجاری و ارائه کننده خدمات پیشرفته با منافع دو جانبه

-مراکز فرهنگی، هنری، سیاحتی و پوشاک و دیگر زمینه ها. کارکردهای فوق شهرهای جهانی را از دیگر گونه های شهری متفاوت ساخته و از دهه 1970 به این طرف آن ها را از رکود تاریخی خود خارج نموده است - صرافی و محمدی، . - 62 :1389

جایگاه تهران در عرصه جهانی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و متعاقب آن وقوع جنگ تحمیلی فضای برنامه ریزی کشور به ویژه حوزه شهرسازی و برنامه ریزی شهری فارغ از هر گونه برنامه و چشم انداز کوتاه و بلند مدت بوده و ضوابط و برنامه های قبلی نیزعموماً بی اعتبار شده بود، علا وه بر این بیش تر سیاست های اقتصادی و فضایی تأکید بر تمرکززدایی سلبی از کلانشهرها و درتعارض با جایگاه و نقش عظیم آن ها در تحولات اقتصادی جهانی داشت. هم زمانی این مسأله با روند منطقه گرایی تهران و ظهور مشکلات اجتماعی - اقتصادی و زیست محیطی با عدم برنامه های راهبردی سبب توسعه ناپایداری منطقه کلانشهری تهران در ابعاد مختلف شده است - توفیق و همکاران ،. - 1383:3

براساس پژوهش های انجام شده توسط کسانی چون جان رنه شورت، بیوراستوک و دیگران، تهران با وجود داشتن قابلیت ها، تأثیرگذاری بسیار کم اهمیتی در اقتصاد جهانی دارد. تهران با داشتن فرصت های سرمایه گذاری برای ارتقای زیرساخت ها از طریق درآمدهای ملی، فضایی را برای نقش آفرینی جهانی ایجاد ننموده است. نقش آفرینی در این عرصه برای تهران با وجود مشکلات و موانع نهادی و ساختاری و مسائل اقتصادی و اجتماعی متمرکز و حادشده در آن ها؛ اگر نه ناممکن بلکه به سختی و کندی دست یافتنی است. در رقابت جهانی اقتصاد، پایداری اقتصادی کلانشهرهای کشور، نیازمند توجه و برنامه ریزی برای استفاده از بنیان های اقتصاد محلی و منطقه ای و قابلیت های درونی آن ها است - صرافی و دیگران،. - 7 :1388

در دهه های اخیر، بسیاری از سیاست های اقتصادی- فضایی کشور به طور کامل مغایر با جایگاه و نقش عظیم کلانشهرها در تحولات اقتصادی و اجتماعی بوده است. نتیجه چنین سیاست هایی کاهش سهم کشور از متغیرهای رو به افزایش جهانی شدن - تجارت، سرمایه گذاری و گردشگری خارجی - و هم چنین عدم ورود مناطق کلانشهری کشور، از جمله تهران به نظام شهرهای جهانی شده است.انتظار می رفت تهران با وجود مرکزیت سیاسی و اقتصادی داخلی و ارتباط آن با اقتصاد جهانی در سطح قابل ملاحظه ای باشد ولی بررسی موقعیت جهانی آن در رتبه بندیها، نشانگر نداشتن جایگاه مطلوب در فهرست شهرهای جهانی است.

بر اساس رتبه بندی مشترک مجله Foreign Policy و شرکت مهندسی مشاور A.T. Kearney در سال 2008 میلادی، شهر تهران از نظر شاخص فعالیت اقتصادی، سرمایه اجتماعی، تبادل اطلاعات، میزبانی رویدادهای فرهنگی و میزبانی رویدادهای سیاسی، خارج از مجموعه 60 شهر نخست جهان بوده است - Foreign Policy, 2008 به نقل از حسن بخشان، . - 44 :138جان رنه شورت از عنوان سیاه چالهها برای برخی شهرها استفاده می کند. »این شهرها با وجود جمعیت زیاد، خیلی فقیر هستند و بازاری برای خدمات پیشرفته تولید کننده عرضه نمیکنند. آنها سیاه چالههایی هستند که با جمعیت زیاد، مصرف کنندگان ثروتمند یا صنایع پیشرفته برای حمایت از خدمات تولید کننده پیشرفته را ندارند و با وجود داشتن موقعیت جغرافیای و منابع انسانی به سیاه چاله هایی تبدیل شده اند که در شبکه شهرهای جهانی نقش فعالی را ندارند.

او تهران را در رده سیاه چالهها قرار می دهد، کلانشهری که پتانسیل یک شهر جهانی را در خود دارد ولی به جهت تقابل ایدئولوژیک نظام سیاسی خود با نظام اقتصاد جهانی هنوز نتوانسته است وارد شبکه شهرهای جهانی شود - صرافی و دیگران،. - 6 :1388فقدان مشاغل و فعالیت های مرتبط با عملکردهای فراملی در سهم اشتغال و فعالیت در کلانشهر تهران کاملاً برجسته است. با دقت در ویژگی های عملکردی، تعداد شرکت های خارجی، الگوی تبلیغات در فضای شهری و تولیدات در سطح جهانی پی می بریم که کلانشهر تهران فاقد عملکردهای جهانی است. و استدلال بر این است که یکی از عوامل ناپایداری منطقه کلانشهری تهران در دو دهه اخیر نبود ارتباط و تعامل مثبت با جهانی شدن و شبکه شهرهای جهانی است - سرور و دیگران، . - 23 :1388
 
در مهمترین رتبه بندی های انجام شده تهران جایی در شبکه شهرهای جهانی ندارد. به جرأت می توان گفت که هر چند بخش قابل توجهی از تولیدات ناخالص ملی در کلانشهر تهران تولید می شود ولیکن این نقش در قالب مشاغل خدماتی و تجاری در سطح ملی و در شرایط ناشی از تحولات سیاسی و اجتماعی شکل گرفته است تا در عرصه ای رقابتی و ناشی از عملکردهای درونزای کلانشهر. تهران در وضعیت موجود فاقد توان های رقابتی با تولیدات جهانی در روابط اقتصادی است. لیکن بازارهای مصرف شهر تهران به روی کالاهای خارجی و به روی تبلیغات رسانه ای باز است. چنین الگویی کلانشهر تهران را به مرکز مصرف در بازار جهانی تبدیل و در دسته کلانشهرهای پیرامونی قرار داده است. از جمله مسائل مرتبط با مدیریت کلانشهر تهران در تشدید حاشیه ای شدن تهران در فرآیند جهانی شدن از منظر مدیریت شهری را می توان به شرح موارد زیر برشمرد:

.1 الگوی مصرف کالاها و خدمات، فاقد جنبه های پایداری در اقتصاد شهری است.

.2 استقرار جمعیت کلانشهر با ظرفیت مدیریتی کلانشهر انطباق ندارد.

.3 برنامه و سازوکاری برای توسعه اقتصادی کلانشهر تهران اندیشیده نشده است.

.4 شهرداری قادر به تأمین منابع پایدار لازم برای هزینه های جاری کلانشهر تهران در ساختار مصرفی کلانشهر نیست.

.5 شهرداری تهران فقط بخش کوچکی از مدیریت شهر را برعهده دارد. فقدان مدیریت یکپارچه موجب تداخل و تزاحم خدمات رسانی شهری در سطح منطقه کلانشهری گردیده است. نتیجه آنکه منابع قابل توجهی از بودجه های مدیریت شهری اتلاف و خدمات رسانی به ساکنان شهر به طور سازمان یافته و مطلوب صورت نمی گیرد.

.6 خدمات اجتماعی بخش قابل توجهی از خدمات شهرداری ها در کلانشهرها می باشد. توجه به امور بی سرپناهان، سالمندان، زنان و کودکان، امور همایش ها و مناسبت ها و آیین ها به عنوان بخشی از ظرفیت های توسعه کارکردهای جهانشهری کمتر مورد توجه واقع شده اند.

.7 ترویج و ارتقای امور اقتصادی اعم از صنعتی، تجاری و خدماتی، امور بانکی و مالی در کلانشهر تهران جایگاهی در فرایندها و ساختار سازمانی شهرداری تهران ندارند. فقدان توجه به صنعت جهانگردی که دارای منافع مهمی در اقتصاد شهری است جایی در برنامه ریزی و مدیریت کلانشهر تهران ندارد.امور فرهنگی، محیط زیست، مدیریت پسماند و بهداشت عمومی و غذایی که از نکات مورد توجه در برنامه های مدیریت کلانشهرهاست، در کلانشهر تهران بدون طرح و برنامه راهبردی است - شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری، - 47-51 :1383کشوری که با حداقل تلاش و به سهولت، سالیانه به ده ها میلیارد دلار نفتی دست می یابد، نباید تنها به" خرید مایحتاج "روی آورده و از ظرفیت سازی برای کاهش فاصله عقب ماندگی غافل بماند. در