بخشی از مقاله
چکیده
بعضی اشیا در فرهنگ اسلامی جایگاهی فراتر از وجه کاربردیشان یافتهاند. یکی زا این اشیا دوات یا مرکّبدان است که صدها سال اسباب دست همیشگی همه کسانی بوده که با قلم و کتابت سروکار داشتهاند. دوات با شباهتها و تفاوتهایی در سرتاسر سرزمینهای اسلامی کاربرد داشته و بسیاری از دبیران و کاتبان و منشیان و حتی دانشمندان و فضلا درباره آن سخنها گفتهاند که این خود گویای اهمیت این ابزار کوچک است. در این نوشتار با تکیه بر اطلاعات منابع کهن و پژوهشهای معاصر، از انواع دوات، روشهای ساخت، تزیین، نگهداری و نیز آداب کاربرد آن در امور دیوانی و مفاهیم نمادینش در تمدن اسلامی به تفصیل سخن رفته است.
کلیدواژگان: دوات، ابزارهای کتابت و خوشنویسی، تمدن اسلامی، دیوانسالاری.
مقدمه
اهمیت کتابت و خوشنویسی در تمدن اسلامی به ابزارها و مصالح این فن نزد مسلمانان جایگاهی ویژه بخشید. در کلام خدا و روایات معصومین آیات و احادیثی مکرر دربارهکاغذ و قلم و مرکّب و مرکّبدان آمده که بهترین گواه اهمیت این آلات و مواد است. یکی از پرکاربردترین ابزارهای اسلامی،دوات یا مرکّبدان است که طی قرنها با انواع مصالح به شکلهای گوناگون و با تزیینات متنوع ساخته شده و در امور نوشتاری مسلمانان، اعم از دینی و علمی و ادبی و دیوانی به کار رفته است. گستردگی کاربرد این ابزار بدانجا رسید که افزون بر شکلگیری گونههاییخاص از دوات با ساختاری یکسان، آدابی مدوّن برای استفاده و نگهداری از آن پدید آمد.همین کثرت کاربرد و حضور مداوم در حیات فرهنگی مسلمانان موجب شد دوات مفاهیمی نمادین یابد؛ بدین معنا که گاه بهکارگیری گونهای خاص از دوات معرف صنفی خاص از مردم بود. بر این اساس، دوات در نظام دیوانسالاری حکومتهای اسلامی جایگاهی فراتر از وجه کاربردیِ صرف یافت که گاه تا مرز نشانه عزل و نصب صاحبمنصبان پیش میرفت.
موجودیت خاص دوات، بسیاری از اهل علم و فضل و هنر را در جایجای سرزمینهای اسلامی بر آن داشت تا انواع و آداب کاربرد این شیء کوچک را ثبت و ضبط و تشریح کنند. در این میان، بیش از همه دبیران و منشیان و کاتبان در این باب قلم فرسودند؛ اما برخی تاریخ نویسان و ادیبان نیز گاه درباره آن چیزی نوشتند؛ بدینسان به هر سه زبان مهم عالم اسلام، عربی و فارسی و ترکی، نوشتههایی کهن با موضوع دوات در دست است؛ اما اهمیت دوات از چشم پژوهشگران معاصر هم پنهان نمانده است و همچنان در سرتاسر سرزمینهای اسلامی و نیز در بسیاری از مؤسسههای پژوهشی غرب، برخی محققان، دوات را دستمایه تحقیق قرار دادهاند. حاصل این تلاشها، علاوه بر فصلهایی از بعضی کتابها با موضوعی عمومیتر همچون فلزکاری و خوشنویسی، چند تکنگاری است که بین آنها نوشتههای ملیکیان شیروانی، حنا تراگان2 و سوسن بیانی کارآمدتر است. با این حال، هیچ یک از این پژوهشگران به همه ابعاد نظری و کاربردی دوات نپرداخته است. در این نوشتار تلاش شده است با بهرهگیری از منابع در دسترس کهن و نیز شماری از بهترین پژوهشهای معاصر، تصویری نسبتاً کامل از جایگاه دوات در تمدن اسلامی ارائه شود.
.1 واژهشناسی و ادبیات دینی
دواتظرفی کوچک برای نگهداری مایع مرکّب استدوات.واژهعربی و جمع آن دَویّ، دُویّ یا دِوِیّ، و دَوایا یا دَویات است. فروشندهدوات را دَوّاء و سازنده آن را مُدَوّی میخوانند - ابنقتیبه، ص/162 بغدادی، ص/48 صولی، 1341، ص98در - عربی. به دوات مِحْبَرَه، به معنای جایحِبْر، و فُرْضه، به معنیا جای مرکّب در دوات هم گفتهاند - ابنمنظور، ذیل » حبر« و »فرض/« سمعانی، 1952، ص. - 152در فارسی واژگان مرکّبدان، دودهدان، حبردان، لیقهدان، سیاهیدان، خوالستان/خوالسته، آمه و قاروره به معنای دوات به کار رفته است - دهخدا، ذیل واژه، ذیل »آمه . - «در زبان ترکی این ظرف را افزون بر دوات وبره،مِحخَفْسی، فُرضه، دَملیق وویژهبه حُقّه و دِویت مینامند. تُرکان به سرپوش دوات، شِجاب میگویند - کاشغری، 1333، ج1، ص/354 مستقیمزاده، ص/603 د.ا.د.ترک - TDVIA - ، ذیل »حقه. - « بطلیوسی واژه دوات را مشتق از دوا دانسته است؛ زیرا همچون دواکه بدن را به صحت میرساند، کار کاتب را تکمیل میکند - بطلیوسی، 1407، ص. - 82
بنا بر تفسیری خاص از نآیهوَالْقَلَم«» - قلم: - 1 و با استناد به حدیثی منسوب به پیامبر صلیااللهعلیهوآلهوسلم، برخی منظور از »ن« را در این آیه همان دوات دانستهاند که با قلم نسبتی دائمی دارد - بطلیوسی، همان/ میبدی،/181 قلقشندی، 1910، ج2، ص. - 441-440 در وصف دوات سخنان بسیاری نقل شده است؛ ازجمله آن را از سودمندترین وسایل و العَطایااُمﱠ وَ الْمَنایا خواندهاند - ثعالبی، 1983، ص157 و 1965، ص/259 ناموس خواری، 1386، ص - 21 نیز نقل شده که دوات اسباب گسترش اسلام و آشکار کردن آن مایه عزت و افتخار است - سمعانی، 1952، ص. - 153-152 قلقشندی آن را مادر اسباب کتابت خوانده و کاتب بیدوات را چون جنگجوی بیسلاح دانسته است - قلقشندی، 1910، ج2، ص. - 441
.2 انواع، مواد، ساختار
دوات در کنار ابزارهایی چون کاغذ، قلم، سیاهی - مداد، حبر، رکّب - ،م قلمتراش، قلمدان، زیرمشق و دواتآشور، همواره از اسباب ضروری کاتبان و خطاطان بوده است. دوات را از موادی گوناگون میساختند. گویا در سده های نخستین دوران اسلامی، دواتهای چوبی بیشتر رایج بود و از چوبهایی چون صندل و آبنوس و عود و وَقواق و شَوْحَط و عنّاب دوات میساختند. از چوبهای گردو و زیتون هم یاد شده است - صولی، 1341، ص/92 ابنزبیر، ص. - yazir, p.180 /254 از دواتهایی از جنس شیشه و سنگ و عاج و شاخ و سفال و چینی هم سخن رفته است و برخی نمونههای شیشهای و سفالی، امروزه باقی است - ابنبادیس، ص/39 ابنزبیر، ص/254 سراج شیرازی، ص/107 مایل هروی، صFehérvári, p.150, fig. 184/ Goldstein, p.69-71, fig.173, /45
. - fig.206 , p. 63-65 اما در ساخت دوات بیش از هر چیز از انواع فلزات استفاده کردهاند. با اینکه کاربرد طلا و نقره در ساخت دوات چندان پسندیده نبود، ابن زبیر از وجود دواتهای زرین و سیمین در خزانه خلیفه المستنصر عباسی - 640-571 - خبر داده است - صولی، 1341، ص/96 قلقشندی، 1910، ج2، ص/442 ابنزبیر، ص. - 254 از آهن و مس و فولاد هم دوات میساختند - سیمی نیشابوری، ص/50 قلقشندی، 1910، ج2، ص/441 نصار، ص - 100؛ اما بیشترین دوات های به جامانده از جنس برنج و مفرغ است. ساخت دوات مفرغی دستکم از دوره سامانیان در ایران رایج بود؛ ولی استفاده از این دو فلز از سده پنجم رو به فزونی نهاد و تا سده دهم همچنان تداوم یافت - قلقشندی، 1910، ج2، ص/442 د.
اسلام - EI - ، ذیل »دواتMelikian-Chirvani, /«pp.123, 282, 283, 285, fig.. - 51, 118 , 119, 121/ Allan & Nishapur , pp.44-45شاید علت وفور کاربرد این دو فلز، کیفیت مناسب و در دسترس بودن آنها بوده باشد؛ چراکه استفاده از فلزات گرانبها، ناپسند و پرخرج بود و سنگِنرمْ آبِ مرکّب را به خود میکشید و چوبْ مرکّب را خراب می کرد - قلقشندی، ج2، ص/442-441 مایل هروی، ص/45 نصار، ص. - 100 سیمی نیشابوری دوات آهنی را هم به سبب زنگزدگی موجب فساد مرکّب دانسته و دواتهای چینی و پس از آن شیشهای را بهترین انواع دوات خوانده است - سیمی نیشابوری، ص. - 50 گفته شده است گاه آمیزه ای از موم عسل و صمغ درخت کاج را با
