مقاله جایگاه سبک زندگی ایرانی - اسلامی از دیدگاه مقام معظم رهبری

بخشی از مقاله

چکیده

امروزه متناسب با پیشرفت و تحول در حوزه های مختلف و گذار جوامع از شکل سنتی به مدرن، شاهد شکلگیری سبکهای جدید زندگی هستیم. سبک زندگی، درواقع، شکلدهنده هویت گروهی و اجتماعی افراد است. تحقیقاتی که تاکنون در این زمینه در جامعه ما صورت گرفته است توجه کمی به باورها و ارزشهای فرهنگی برخاسته از مکتب اسلام داشته و صرفا به بیان نظریههای غربی در این حوزه و ذکر عوامل مؤثر بر آن اکتفا کردهاند.

ازاینرو، در این مقاله با مبنا قرار دادن روش تحقیق کیفی از نوع تحلیلی توصیفی، و با هدف بررسی الگوی آرمانی سبک زندگی از منظر مذهب اسلام و خاصه مکتب تشیع، بر آن شدیم تا ابتدا با بررسی دقیق نظریه های مربوط، سه شاخصه اصلی سبک زندگی - الگوی رفتار، مدیریت بدن و الگوی مصرف - را برداشت کرده و در ادامه، در ارتباط با هر مقوله، گزارههایی را که بیانکننده دیدگاه مکتب اسلام باشد بیان نماییم. در پایان پس از جمعبندی و نتیجهگیری مطالب، یافتهها حاکی از لزوم جامعهپذیری و نهادینه کردن الگوی سبک زندگی اسلامی در جهت شکل دادن به ساختار نگرشی نسل جوان بر این مبنا بود.

مقدمه

مقام معظم رهبری - دام ظله العالی - در سیر تکاملی انقلاب اسلامی، پس از طرح موضوعاتی کلان، همچون »انقلاب فرهنگی«، »مهندسی فرهنگی« ، »مهندسی تمدن اسلامی« و » جنبش نرم افزاری«، که همگی از ضرورت تدوین ایدئولوژی انقلاب اسلامی حکایت دارند، اخیرا موضوع »سبک زندگی« را مطرح و آن را از مهم ترین نیازهای جامعه و نظام اسلامی قلمداد فرموده اند. »سبک زندگی« گرچه پس از م وضوعات کلان پیش گفته مطرح شد، اما با این حال، مطرح نمودن آن به صورت شفاف و صریح نشان از خلأی است که انقلاب اسلامی در این مرحله از مراحل تکاملی خود با آن مواجه است و گویای این نکته مهم است که مهم ترین آسیب جدی انقلاب و جامعه اسلامی در این مرحله از انقلاب اسلامی »فقدان شیوه مطلوب زندگی اسلامی و الگوهای رفتاری متناسب با جامعه، نظام و خانواده اسلامی« است و بر همین اساس، مهم ترین و جدی ترین نیاز نیز »استنباط و ارائه سبک زندگی اسلامی و الگوهای رفتاری متناسب با جامعه، نظام و خانواده اسلامی« است.

بر این اساس، اگر انقلاب اسلامی پس از ایجاد نظام و دولت اسلامی، نتواند ساختار و سبک زندگی اسلامی را مبتنی بر اصول و اهداف خود ارائه دهد، ایجاد کشور اسلامی آرزویی بیش نخواهد بود و فرایند تکاملی انقلاب اسلامی در مرحله ایجاد کشور متوقف خواهد شد. از سوی دیگر، می توان موفقیت و مانایی چند سده ای تمدن غرب را مدیون ارائه سبک زندگی غربی برای جوامع تحت سیطره خود دانست. انقلاب اسلامی نیز برای وصول به تمدن اسلامی، در مرحله فعلی از مراحل تکاملی خود باید بتواند سبک زندگی دینی و اسلامی را تولید کند تا از حالت انفعالی در برابر سبک زندگی و الگوهای رفتاری غربی بیرون آید.

از همین رو، استنباط و ارائه سبک زندگی اسلامی را باید جزو مسائل راهبردی انقلاب اسلامی در این مرحله از مراحل تکاملی آن به شمار آورد که هرگونه برخورد نامناسب یا سهل انگاری در خصوص آن، فرایند تکاملی انقلاب اسلامی را با چالش هایی جدی و اساسی روبه رو خواهد کرد. بر اساس همین اهمیت، مقام معظم رهبری علاوه بر مطالبه جدی این مهم از نهادهای متولی، خود رأسا ابعاد و زوایای این موضوع را به بوته کاوش و بررسی نهاده اند.مقاله حاضر عهده دار تبیین مبانی و مبادی سبک زندگی از دیدگاه معظمٌ له است.

بر این اساس، در ادامه پس از تبیین و تعریف کلیات، نقش و جایگاه سبک زندگی در فرایند تکاملی انقلاب اسلامی روشن خواهد شد و پس از آن، مبانی و مبادی سبک زندگی از دیدگاه مقام معظم رهبری منقّح می گردد.در مقاله حاضر تعریفی جدید و کاملاً نظام مند از سبک زندگی و نسبت آن به مقوله تمدن ارائه شده است. همچنین تحلیل فرایند تکاملی انقلاب اسلامی و جایگاه و نقش سبک زندگی در آن از دیگر مباحث بدیع مقاله حاضر است. سؤال های اصلی نوشتار حاضر عبارت است از: سبک زندگی چیست؟ جایگاه آن در فرایند تکاملی انقلاب اسلامی کدام است؟

سؤال های فرعی نیز عبارتند از: نسبت سبک زندگی و تمدن چیست؟ دلایل پرداختن به موضوع سبک زندگی در شرایط فعلی انقلاب اسلامی چیست؟ مبانی دین شناختی و معرفت شناختی سبک زندگی کدام است؟ نقش فقه حکومتی در ارائه سبک زندگی چیست؟ وظیفه حوزه و دانشگاه در رابطه با ارائه سبک زندگی کدام است؟ ازاین رو، در این مقاله برآنیم تا ابتدا ضمن اشاره به نظریه پردازان مختلف در این باب، دیدگاه های آنان را پیرامون موضوع نقد و بررسی نماییم و در ادامه، به بیان رهنمودهای مکتب اسلام در این خصوص پرداخته، سبک آرمانی زندگی را بر اساس آموزه های قرآن، سیره پیامبر و امامان معصوم علیهم السلام استخراج کنیم.

روش شناسی

روش مورد استفاده در این مقاله روش توصیفی- تبیینی و با استفاده از منابع کتابخانه ای به بررسی موضوع سبک زندگی از دیدگاه دین مبین اسلام می پردازیم.

.1 مفهوم سبک زندگی

»سبک زندگی« از جمله واژگانی است که دیدگاه ها و تعاریف مختلف و گاه متضادی پیرامون آن وجود دارد. در زبان های گوناگون از ترکیب سبک زندگی در شکل های مختلفی یاد شده است. در زبان انگلیسی به دو شکل «Style of Life » و نیز «Lifestyle» استفاده شده است معنای لغوی واژه »زندگی« روشن است، اما در لغت نامه ها معانی گوناگونی برای واژه »سبک« درج شده است: نوع، روش، طرز و شیوه ، سبک اثاثیه، شکل دادن یا طراحی چیزی تطابق با معیار شناخته شده، شیوه ای که برازنده و متناسب پنداشته می شود، بخصوص در رفتار اجتماعی، نحوه عرضه، بخصوص در موسیقی یا یکی از هنرهای زیبا، و شیوه مشخص تعبیر در نوشتار یا گفتار ؛ دهخدا، 1377، ج 9، ص . - 13412 معانی دیگری نیز برای واژه »سبک« آمده است؛ از جمله: شیوه ای که در آن چیزی گفته یا انجام می شود، شیوه و روش انجام چیزی، بخصوص شیوه ای که برای فرد، گروهی از مردم، مکان یا دوره ای نوعی باشد، نوع تصور و فردیتی که در افعال و سلیقه های شخص ارائه می شود، طرز نگرش خاص فردی و سلیقه که بیانگر و ممیز راه زندگی است، و شیوه یا عادت متمایز رفتاری یا حرکت فرد.

در تعریف » سبک زندگی« نیز با تعاریف متعددی روبه رو هستیم. در یک تعریف می خوانیم : »روشِ نوعی زندگی فرد، گروه یا فرهنگ و نیز روش خاصی از زندگی یک شخص و یا گروه.« همچنین، »شیوه زندگی یا سبک زیستن که منعکس کننده گرایش ها و ارزش های یک فرد یا گروه« و نیز » عادات، نگرش ها، سلیقه ها، معیارهای اخلاقی، سطح اقتصادی و غیره که با هم طرز زندگی کردن فرد یا گروهی را می سازد« به عنوان تعریف »سبک زندگی « آمده است - به نقل از: مهدوی کنی، . - 1386 تعریف اول، بیشتر توضیح واژه به واژه از ترکیب سبک زندگی است و معنای دوم، بیان معنای اصطلاحی است که امروزه در ادبیات علوم انسانی و اجتماع رواج یافته است.

مقصود نگارنده از سبک زندگی، »روش سلوک در حیات فردی و اجتماعی« است و به بیان دیگر، »مجموعه ای منظم و به هم مرتبط از رفتارهای افراد در زندگی فردی و اجتماعی شان که مبتنی بر یک سری بینش ها و ارزش های برآمده از آنهاست.« با این، بیان سبک زندگی شامل اموری می شود که به زندگی انسان، اعم از بعد فردی و اجتماعی، مادی و معنوی مربوط می شود؛ اموری نظیر بینش ها - ادراک ها و معتقدات و به بیان دیگر، نظام اعتقادات - و گرایش ها - ارزش ها، تمایلات و ترجیحات و به بیان دیگر، نظام اخلاقی - . در حوزه کنش ها و رفتارها نیز شامل حوزه های مختلف سیاسی - نظام سیاسی - ، اقتصادی - نظام اقتصادی - ، فرهنگی - نظام فرهنگی - ، حقوقی - نظام حقوقی - ، عبادی - نظام عبادی - و تربیتی - نظام تربیتی - است.

بنابراین، سبک زندگی به رفتارهای برآمده از بینش ها و گرایش ها به نحو مجموعی و نه تک تک آنها، دلالت می کند. خلاصه اینکه، به نظر نگارنده، به الگوهای رفتاری آحاد جامعه در حوزه های مختلف زندگی اعم از سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و... که برآمده از بینش و گرایشی خاص است، »سبک زندگی« اطلاق می شود. با این حساب، مقصود از »سبک زندگی دینی و اسلامی« ، الگوهای رفتاری متدینان و مسلمانان در حوزه های مختلف زندگی می باشد که برآمده از بینش و جهان بینی دینی اسلامی و نیز مبتنی بر گرایش ها و ارزش های اسلامی می باشد.

از دیدگاه مقام معظم رهبری نیز »سبک زندگی عبارت است شیوه زیستن و رفتار اجتماعی« - مقام معظم رهبری، - 1391/7/23؛ مانند شیوه زیستن در »خانواده، سبک ازدواج، نوع مسکن، نوع لباس، الگوی مصرف، نوع خوراک، نوع آشپزی، تفریحات، مسئله خط، مسئله زبان، مسئله کسب و کار، رفتار ما در محل کار، رفتار ما در دانشگاه، رفتار ما در مدرسه، رفتار ما در فعالیت سیاسی، رفتار ما در ورزش، رفتار ما در رسانه ای که در اختیار ماست، رفتار ما با پدر و مادر، رفتار ما با همسر، رفتار ما با فرزند، رفتار ما با رئیس، رفتار ما با مرئوس، رفتار ما با پلیس، رفتار ما با مأمور دولت، سفرهای ما، نظافت و طهارت ما، رفتار ما با دوست، رفتار ما با دشمن، رفتار ما با بیگانه« - همان - و مانند آن.

.2 مقام معظم رهبری و سبک زندگی

مسئله سبک زندگی یکی از دغدغه های دیرینه مقام معظم رهبری بوده است، به گونه ای که ایشان از همان آغاز تصدیِ مقامِ رهبری نظام اسلامی و حتی پیش تر از آن، در مواقع و مواضع مختلفی، به این مهم پرداخته اند.

1.2 زمینه سازی و بنیان نگری

یکی از مهم ترین و نمایان ترین نمودهای سبک زندگی، طرز پوشش مردمان است. این قضیه آن گاه اهمیت می یابد که بدانیم طرز پوشش یکی از نمودهای بیرونی فرهنگ غالب و رایج در یک مملکت است. کسانی که قایل به این هستند که باید سبک زندگی را از لایه های بیرونی آن بیاغازیم یا اینکه قایلند برای نهادینه شدن سبک زندگی باید تمامی لایه های آن را هماهنگ و همسو جهت دهیم، نوع پوشش را مورد توجه و مداقه قرار می دهند.آیت اللّه العظمی خامنه ای نیز به این مهم توجه داشته اند: »بنده زمان ریاست جمهوری در شورای عالی انقلاب فرهنگی قضیه طرح لباس ملی را مطرح کردم و گفتم بیایید یک لباس ملی درست کنیم... عرب ها لباس ملی خودشان را دارند، هندی ها لباس ملی خودشان را دارند، اندونزی یایی ها لباس ملی خودشان را دارند... من و شما که ایرانی هستیم، لباسمان چیست؟« 

از نمودهای دیگر ترویج و گسترش سبک زندگی در لایه های عمیق تر آن می توان به شعارهایی اشاره کرد که درصدد ایجاد موج اجتماعی هستند. نام گذاری سال فرارو یکی از بهترین الگوهای ایجاد موج اجتماعی در قالب شعار سال است. این رویکرد موجب انگیزش اجتماعی توده ها، نیز انگیزش علمی نخبگان و انگیزش سیاسی سیاست مداران می شود. همسویی و هماهنگی نسبی این هر سه لازمه نهادینه شدن شعار مطرح شده است. شعارها و نام هایی که ایشان برای سال های شمسی برگزیده اند ناظر به باورها و ارزش ها جهت نهادینه سازی سبک زندگی ملی و شیعی است. انتخاب نام هایی همچون سال امام خمینی، امیرالمؤمنین علیه السلام، و پیامبر اعظم، مربوط به باورهای ایجادکننده سبک زندگی است. نام هایی همچون رفتار علوی اقتدار ملی، و عزت و افتخار حسینی ارزش های ایجاد سبک زندگی را نشانه رفته اند.