بخشی از مقاله
چکیده
ازدواج از مهمترین نهادهای حقوقی جوامع بشری است که قدمتی به اندازه تمام تاریخ دارد و در میان مباحث مطرح شده در خصوص ازدواج، تزویج کودک در زمره مسائلی است که با ابهامات وتردیدهای زیادی مواجه شده است. اسلام با هدف تأمین سلامت و سعادت جامعه، شرایطی را در این خصوص تعیین نموده است.در گذشته که غالبا پدر و بزرگتر خانواده عهده دار انتخاب همسر برای فرزندان بوده اند،تزویج ولایی کودکان با رعایت شرایط لازم، خلاف مصلحت نبوده است.اما امروزه که مباحث حقوق بشری به طور ویژه به این موضوع پرداخته اند، اعمال ولایت ولی به شیوه قبل در مواردی با چالش و سؤال جدی مواجه شده است که ممکن است مفاسدی را به همراه داشته باشد. پرسش اصلی این پژوهش بررسی این موضوع است که تزویج کودک براساس مصلحت درفقه وحقوق چه حکمی دارد؟
در این راستا پس از کنکاش در منابع حقوقی و فقهی مشخص شد تزویج ولایی کودکان مورد پذیرش فقهای اسلام قرار گرفته و برخی از فقها رعایت مصلحت و گروهی عدم وجود مفسده را شرط صحت دانسته اند. همچنین رعایت عنصر مصلحت صغیر در عقد، نسبی بودن مفهوم مصلحت و بطلان عقد بدون مصلحت به اثبات رسید. از آنجا که تزویج بدون مصلحت کودکان دارای پیامدهای خاص فقهی وحقوقی میباشد. باتوجه به یافته های این پژوهش پیشنهاد میشود مراجع موظف به رسیدگی به امر ازدواج زودهنگام با بررسی دقیق جهت انجام ازدواج و ضرورت آن تنها با تزویج کودکانی موافقت کنند که مصلحت حقیقی در ازدواج آن ها لحاظ شده باشد و سیستم قضایی می تواند جهت احراز مصلحت نظارت نموده و حکومت های دینی می تواند با وضع قوانین، اقدام اولیای صغار را در چارچوب قوانین کنترل کنند.
واژگان کلیدی : ازدواج، کودک، مصلحت، ولایت
مقدمه
امروزه پدیده ازدواج زود هنگام با وجود برخورداری از کارکرد هایی که چه بسا در برهه هایی از تاریخ اجتماعی انسان کارکردهای مناسبی نیز بوده است، با پیشرفت و تحولات اجتماعی و فرهنگی حاصل از توسعه اقتصادی و صنعتی جوامع و نوسازی و مدرنیزاسیون آنها ، از آثار و تبعات آسیب شناختی مهمی برخوردار است . آمار موجود در خصوص ازدواج کودکان نشانگر این موضوع است که ازدواج کودکان، منحصر به جامعه خاصی نیست. وقوع ازدواج در سنین خردسالی و به تعبیر مشخص کودکی، که در کنوانسیون های جهانی تا سن 18 سالگی را در بر می گیرد، پدیده ای است که در اکثر جوامع توسعه نیافته، سنتی و بسته روی می دهد. امروزه حتی در کشورهای ثروتمند نیز شاهد آن هستیم.با توجه به جایگاه ازدواج در دین مبین اسلام و نظر به ابهامات موجود در زمینه ازدواج کودکان ، لزوم بررسی جوانب مختلف این موضوع از دیدگاه فقهی و حقوقی ذکر این نکته ضروری است،
ازآنجا که در دین اسلام جهت تزویج کودک و حفظ کودکان از آسیبهای احتمالی چنین ازدواجهایی شرایط خاصی در نظر گرفته شده است که عدم مفسده و رعایت مصلحت کودک مهمترین رکن و شرط اساسی چنین ازدواجی است.به نظر می رسد تفسیر و تبیین مصلحت و ابعاد گوناگون آن و شرایط ویژه تزویج ولایی کودکان در زمره مسائلی است که علی رغم اهمیت بسیار، تا کنون کمتر به آن پرداخته شده است و از طرفی قرار دادن چنین شروطیحتماً غرض عقلائی دارد و در برخی موارد باعث جلوگیری از آسیبهای احتمالی میشود که ممکن است آینده و حیات کودک را به خطر بیاندازد.حال با توجه به این مطلب که تنها جواز تزویج ولایی کودکان،رعایت شرط مصلحت و نبود مفسده است، پرداختن به این موضوع و تببین ابعاد گوناگون آن از منظر فقهی وحقوقی می تواند نقش مهمی در کاهش ازدواجهای بدون مصلحت کودکان داشته باشد.
مبانی نظری تزویج کودک در فقه
تقریبا در همه فرق اسلامی، فی الجمله تزویج کودک را جایز شمرده اند. بنا به فتوای مشهور و بلکه اجماع فقهای امامیه و اهل سنت و جماعت، پدر و جد پدری می توانند دختر نابالغ خود را به تزویج دیگری در آورند و در مورد پسران نابالغ گرچه مساله مورد اتفاق و اجماع نیست اما بیشتر فقها آن را نیز مانند دختر دانسته اند - طرابلسی،بی تا،ص. - 167 شیخ مفید می نویسد - - در صورتی که پدر دختر صغیرش را شوهر داد، در هنگام بلوغ اختیار فسخ ندارد - - - مفید،1410، ص. - 274 مرحوم کلینی در جلد پنجم اصول کافی، روایاتی را از امام رضا - ع - نقل کرده است مبنی بر جایز بودن تزویج دختر صغیر توسط پدرش - کلینی،اصول کافی ج 5،ص - 394 ،در کتاب دعائم الاسلام جلددوم نیز نعمان ابن محمد،روایتی از امام علی - ع - آورده که در آن بر جواز تزویج پسر و دختر صغیر توسط پدرانشان حکم شده است - نعمان ابن محمد تمیمی مغربی، دعائم الاسلام،ج2،ص - 219 ، همچنین شیخ حر عاملی در جلد بیستم وسائل الشیعه،روایاتی مؤید این موضوع نقل کرده است -
شیخ حر عاملی،وسائل الشیعه،ج20،ص277وج7،ص. - 220 اکثر مراجع تقلید معاصر نیز، در کتب توضیح المسائل خود، جواز چنین تزویجی را نبود مفسده دانسته اند که از این میان می توان به مرحوم امام خمینی - ره - ،آیت االله گلپایگانی - ره - ،آیت االله اراکی ، آیت االله خامنه ای، آیت االله العظمی حکیم ،آیت االله العظمی صافی گلپایگانی، آیت االله العظمی شاهرودی و آیت االله سیستانی اشاره کرد. - امام خمینی،تحریر الوسیله ج2،ص254 -گلپایگانی،مجمع المسائل،ج2،ص-154اراکی،توضیح المسائل،ص-438سیستانی،توضیح المسائل،ص - 496 ابن براج و ابن زهره نیز حکم فوق را تایید کرده اند - طوسی، خلاف و مراغی،العناوین ص353 و المکاسب ج2،ص - 54 و فقهای اهل سنت و جماعت در این مسأله دیدگاهی شبیه فقهای شیعه دارند.
تزویج کودک در حقوق ایران
در حقوق ایران به استناد ماده 1041 قانون مدنی، سن ازدواج دختر در کشور، 13 سال در نظر گرفته شده است، ضمن اینکه سن 13 سال برابر قوانین و مقررات، سن بلوغ و رشد دختر در نظر گرفته شده است و ازدواج زیر این سن، قانونی به شمار نمی آید مگر به اذن ولی آن هم به شرط رعایت مصلحت دختر با تشخیص دادگاه صالح. البته طبق تبصره ماده1041 قانون مدنی،ولی می تواند اقدام به تزویج طفل نابالغ اعم از پسر و دختر بنماید با رعایت مصلحت او - مهرپور،1384،ص. - 55
شرط جواز در تزویج صغیر از نظر فقها
در مورد تزویج ولائی کودکان نابالغ برخی از فقهاء رعایت مصلحت و گروهی عدم وجود مفسده را شرط دانسته اند و در صورت رعایت نکردن این شرط گروهی عقد مزبور را باطل و بعضی غیر نافذ دانسته اند که پس از رسیدن به سن بلوغ زوج یا زوجه می توانند آن را تنفیذ کنند. از آن جا که صغار و مجانین از قدرت اداره امور شخصی و جلب منافع خود ناتوان هستند،در شرع مقدس اسلام برای آنان ولی و سرپرست تعیین شده است و تصرف ولی در امور مربوط به آنان، مگر در جهت حفظ منافع و مصالح آن ها، صحیح نمی باشد - رجبیان و همکاران ،بی تا ،ص. - 53
تزویج توسط ولی
اقدام ولی نسبت به نکاح صغیر یا صغیره باید در جهت رعایت غبطه و صلاح و صرفه آنان باشد.در غیر این صورت بعضی از فقها عقیده دارند که عقد به صورت فضولی واقع شده و موقوف بر آن است که صغیر یا صغیره، پس ار بلوغ اجازه دهد یا رد نماید که در صورت اول عقد صحیح و در صورت دوم باطل است. - موسوی الخمینی، 1390،ص - 62 گروهی دیگر از فقها معتقدند که در صورت وقوع عقد بر خلاف مصلحت صغار،عقد به کلی باطل است و اجازه بعدی صغیر یا صغیره موجب صحت آن نمی شود - محقق داماد ،1367،ص. - 50
ادله ولایت در تزویج کودک
ولایت ولی در تزویج صغیر و صغیره از قطعیات است و فقهای عامه و خاصه براین مسأله اتفاق نظر دارند و بر آن ادعای اجماع شده است. اولیاء عقد در تزویج ولائی عبارت اند از پدر و جد پدری .بنابراین مادر ،جد مادری،حاکم شرع ، برادر و عمو و دائی و اولاد آنها هیچکدام ولایت بر تزویج ندارند - یزدی، بی تا ،عروه الوثقی - . علامه در تذکره چنین نظر می دهد: »ولایت پدر نسبت به تزویج صغیر بالاجماع ثابت است و این ولایت از قوی ترین اسباب است،زیرا پدر نسبت به فرزند نهایت شفقت را دارد و ولایت او اجبار است« - رجبیان و همکاران ،بی تا ،ص. - 34در خصوص ولایت پدر در تزویج کودک سید مرتضی در ناصریات می فرماید:»تزویج بچه های صغیر جایز نیست مگر توسط پدرانشان و نظر ما - فقهای امامیه - این است که پدران و اجداد پدری می توانند بچه های صغیر را تزویج کنند و دیگران اگر آن ها را تزویج نمودند،صحت عقد معلق بر رضایت آنان بعد از بلوغ است - «سید مرتضی، 1417،ص - 211 همچنین علامه حلی می فرماید:» المراه ان کانت صغیره او مجنونه،کانت الولایه فی نکاحها لکل واحد من الاب و الجد للاب ،و ان علا،سواء کانت بکرا،او ذهبت بکارتها بوطء او غیره.« ولایت دختر صغیر و مجنون در نکاح بر پدر و جد پدری است وهر چه بالا رود دختر باکره باشد یا به دلیلی فاقد بکارت باشد - علامه حلی،1420 ،ص. - 433
