بخشی از مقاله
چکیده:
با پیچیده تر شده تاثیرات محیطی، تصمیمات سطحی نگر و تک بعدی دیگر جوابگوی حل مسائل ومشکلات چند بعدی و پیچیده سازمان ها نخواهد بود. مدیران باید برای مواجه شدن با این محیط و رویارویی با مشکلات، خود را به ابزاری کارآمد مجهز کنند. رویکرد سیستمی یا جامع نگرکه دارای نظم منسجمی است تا حد زیادی به مدیران کمک خواهد نمود تا مشکلات سازمان ها را بهتر درک کرده و حل کنند. هدف از این مقاله تشریح و تبیین جایگاه نظم در توسعه نگرش سیستمی می باشد. اساس روش سیستمی مفهوم سیستم است. نهایتا تک بعدی فکر کردن و نگریستن ما را از کل جدا می کند و در نتیجه قالبی فکر می کنیم. از آنجایی که در زندگی و دنیای ما همه چیز سیستماتیک است و انسانها هم خواسته یا ناخواسته در یک سیستم زندگی می کنند پس زندگی ما بگونه ای سیستم وار و دارای نظم و قاعده است. اما موانعی هم در مسیر تفکر سیستمی وجود دارد که در این مقاله پس از تشریح تفکر سیستمی، موانع نگرش سیستمی نیز ذکر می شود.
کلمات کلیدی: سیستم، تفکر سیستمی، نظم، سازمان های پیچیده
مقدمه
با پیشرفت جوامع و توسعه شهرها، انسان با مسائل و مشکلات بزرگتری روبه رو می شود. در گذشته جمعیت کم بود و شهرها و سازمان های مختلف اداری و تجاری، گستردگی امروز را نداشتند و برنامه ریزی و مدیریت این سطوح کوچک اجتماع، چندان پیچیده نبود. اما با رشد جمعیت و پیشرفت تکنولوژی، انسان هر روز با مسائل بزرگتری روبه رو می شود. زندگی انسان امروز چرخه ای از به وجود آوردن مسائل و حل آنهاست. امروز نیز مانند گذشته، بشر سعی در یافتن راه حل هایی جهت برطرف کردن مسائل و مشکلات موجود در سطوح مختلف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و زیست محیطی دارد؛ راه حل هایی که فاقد یک جانبه نگری گذشته بوده و با دیدی همه جانبه به ریشه یابی مسائل و برطرف کردن آنها می پردازد. با کمک روش های نوین تفکر و حل مسئله، یافتن مشکلات نهفته و برطرف کردن آنها، آسانتر شده و افراد به بینشی جدید و کارآمد، جهت رویارویی با مشکلات می رسند.
نیاز به جامع نگری نسبت به امور چه در سطح خرد و چه در سطح کلان تنها با توجه به ناکارامدی و ناهنجاری های موجود می تواند بدیهی انگاشته شود. سرنوشت انجام امور از طرق پراکنده،،چیزی جز ناکارامدی نیست حتی اگر این روشها،هر یک به تنهایی علمی و درست باشند، فقدان یکپارچه نگری ناگزیر سامان کار را به هم خواهد ریخت - شاهمندی، - 8:1388 انسان به طور ذاتی کنجکاو است و از آغاز پیدایش درباره جهان پیرامون خود و نقش خود در این جهان پرسشهایی داشته است . به مرور که وقوف او بر پیچیدگی جهان افزایش می یافت بخش فیزیکی، عینی و خارج جهان را از دنیای درون خود متمایز می ساخت .پیدایش حوزه های علمی دو جنبه ای راه را برای پژوهشهای میان رشته ای هموار ساخت . به این ترتیب این اعتقاد واقع بینانه مطرح شد که بسیاری از مسائل جامعه نظیر آلودگی هوا، جرم و جنایت و ابتذال فرهنگی را نمی توان فقط با استفاده از یافته های یک حوزه علمی حل کرد اما تفکر سیستمی که مبتنی بر تجسم ذهنی جهان است زمینه حل این گونه مسائل را فراهم می سازد - صفرزاده،. - 32 :1387
نگرش سیستمی یا کل گرایی، تاریخی طولانی در سیر تفکرات جامعه بشری دارد. اصطلاح سیستم برای پوشش دادن مجموعه ی وسیعی از پدیده ها بکار میرود. بعضی از این سیستم ها، سازه های مفهومی و بعضی دیگر موجودیتهای فیزیکی هستند. از این رو می توان سیستم را به عنوان هر موجودیت متشکل از اجزاء به هم پیوسته تعریف کرد. از طریق کاربرد روش سیستمی میتوان شناخت های گوناگون را برای درک بهتر موضوع تحت بررسی ودستیابی به امکان فعالیت های بیشتر و موثرتر با هم جمع و ترکیب کرد. براین اساس بشر پس از طی یک دوره نسبتا طولانی در تفکر جزء نگری، ناگزیر به بازگشت مجدد به تفکر کل نگری - سیستمی - شده و به این نکته پی برده که صرفا با تقسیم پدیده ها و شناخت دقیق اجزای آن نمی توان به شناخت کلی و جامع از آنها دست یابد - قربانی زاده، . - 22 :1385 بنابراین با توجه به جایگاه ویژه نظم و هدف مداری در تفکر سیستمی که ملاک توسعه و بالندگی هر سازمانی است و همچنین دیدگاه کل نگری که همه اجزا در تعامل با یکدیگر در نظر گرفته می شوند، زمینه را برای بسط و اشاعه تفکر سیستمی و کاربست آن فراهم نموده است.
تعاریف تفکر سیستمی
- تفکر سیستمی، فرآیند شناخت مبتنی بر تحلیل - تجزیه - و ترکیب در جهت دستیابی به درک کامل و جامع یک موضوع در محیط پیرامون خویش است. این نوع تفکر در صدد فهم کل سیستم و اجزای آن، روابط بین اجزا و کل و روابط بین کل با محیط آن - فراسیستم - است.
- تفکر سیستمی، چارچوب، روش، قانون و منطقی برای شناخت یک مساله است که جنبه های تجزیه تحلیلی و ترکیبی آن را در بر می گیرد. در حقیقت، تفکر سیستمی نگرشی کل گرا و در مقابل نگرش تجزیه گرا است و هدفش بهبود درک ما از ارتباط عملکرد هر سازمان با ساختار درونی سیاست های عملیاتی آن است.
- از آنجا که رفتار ما ریشه در نظام فکری ما دارد، کسی که دارای تفکر سیستمی است، با موضوعات نیز برخورد سیستمی می کند و در رفتارهای خود به دنبال تشخیص عناصر تشکیل دهنده موضوع و پیوند های موجود میان این عناصر می گردد. به این ترتیب فردی که سیستمی فکر می کند تنها در جستجوی مجموعه ای از ویژگی های موضوع نمی گردد؛ بلکه تفکر سیستمی به او کمک می کند به مسائل بصورت جامع نظام مند نگاه کند - ستاری اردبیلی و رهبر هادی بیگلو، - 5-6 :1391
مفهوم نگرش و تفکر سیستمی
ریشه های اندیشه سیستمی در بلندای تاریخ بشری جای دارد .به نظر برتالانفی یک ارگانیسم، صرفا مجموع عناصر جداگانه نیست .بلکه، سیستمی است دارای نظام و کلیت.این سیستم، به جای اینکه مانند جامدات، به طور ظاهری متشکل از تعدادی اتم باشد، بیشتر موجودیتی شبیه به شعله یا بلور دارد که به طور مرتب، در حال تغییر و تبدیل است. وی بر این باور است که ارگانیسم را نمی توان با شیوه ی تفکر و روشهای معمول در مکاتب مکانیستی شناخت و بایستی طرز تفکر نوینی را برای شناخت موجودات ارگانیک ابداع کرد .گروهی این نظر برتالانفی را همان نظریه ی عمومی سیستم ها می دانند .منظور از این نظریه، تعیین اصولی است که به همه ی سیستم ها قابل تعمیم باشد.
نگرش سیستمی، بررسی پدیده ها از طریق در نظر گرفتن کلیت آنهاست .در واقع می توان گفت که این نگرش، آمیزه ی جدیدی از روشهای قیاسی و استقرایی است که می تواند ضمن دارا بودن محاسن هر دو، فاقد عیوب آنها باشند. زیرا، در آن، هم کلیت پدیده و هم ارتباط بین اجزای تشکیل دهنده ی آن مورد توجه قرار می گیرد. نگرش سیستمی راه و روش فکر کردن و قالب ذهنی خاصی است .نحوه ی تفکری است که چهارچوبی برای در نظر گرفتن عوامل درون و برون سیستمی به عنوان یک کل متشکل به دست می دهد. با چنین طرز تفکری، مدیر قادر به شناختن ماهیت محیطی که در آن کار می کند، خواهد بود و در نتیجه در موقعیت شناخته شده ای وظایف خود را انجام خواهد داد - زاهدی، . - 1391
مفهوم بی نظمی در سیستم
به تازگی کارگزاران سیستم های نرم و سخت در عمل سیستم ها و طرح مسائل مهم، به طور مشابه با نوعی بی نظمی مواجه شده اند؛ پدیده ای که در آن سیستم های به ظاهر مطمئن نیز رفتار نامنظمی از خود بروز داده اند. رفتار نامنظم در سیستم هایی بروز می کند که در گذشته از نظر زمانی به شرایط آغازین خود وابستگی حساسی داشته اند - اثر پروانه ای لورنز - . سیستم های نامنظم علاوه بر وابستگی به شرایط آغازین، هنگامی که تحت تاثیر فرکانس های خاصی قرار می گیرند، آثار طیف فوریر در آنها ظاهر می گردد و هنگامی که پارامتر تجربی خاصی تغییر می کند بر پیچیدگی حرکت معمول و منظم آنها افزوده می شود، مانند دو برابر شدن آن در دوره ای معین، طغیان های غیر دوره ای آنها با حرکات منظم دوره ای خنثی می شود.
مطالعه سیستم های نامنظم به مفاهیم سودمندی منجر می شود که ما را در درک سیستم های پیچیده و پویا یاری می کند و به ما کمک می کند تا توانایی خود را در پیش بینی حوادث درونی و تکامل دینامیکی سیستم های نامنظم افزایش دهیم و شاید هم این مطالعه تاکنون در سرنوشت کسانی که تصور می کنند می توانند حوادث دنیای منظم خود را پیش بینی کنند، تاثیر گذاشته باشد یا در آینده در آن تاثیر بگذارد. اکثریت گسترده سستم های دنیای واقعی را سیستم های غیر خطی تشکیل می دهند و می توان گفت برخی از شرایط لازم برای به وجود آمدن بی نظمی جبری یا افزودن بر احتمال وقوع آن را فراهم می سازد - هیچینز، . - 39-40 :1376
جایگاه نظم در تفکر سیستمی
چرچمن می گوید: سیستم ها نظام مند و غایت مدار هستند. آنها قابل تشخیص، تمیز و بررسی می باشند، هر سیستم استفاده کننده یا استفاده کنندگانی دارد. هر سیستم، از اجزا و قسم تهایی تشکیل شده است که آنها نیز برای خود، هدف و مقصودی دارند. هر سیستم در محیطی، محاط است. هر سیستم دارای یک هسته تصمیم گیری است که در درون آن قرار دارد و می تواند کارکرد اجزای خود را تغییر دهد. هر سیستمی طراحی دارد که ساختار سیستم را طراحی میکند و ادراک او از سیستم، هسته تصمیم گیری سیستم و فعالیت های سیستم را هدایت می کند. و نهایتا، غایت نهایی سیستم را رقم می زند، منظور طراح از تغییرات در سیستم، افزودن و به سطح حداکثر رساندن ارزش سیستم برای استفاده کننده آن است، طراح سیستم اطمینان دارد که سیستم تا آنجا که مورد نیاز است دوام و ثبات خواهد داشت. زیرا او ساختار و عملکرد سیستم را به خوبی می شناسد.
چرچمن نگاه الهی دارد و در کل طبیعت و هستی را هدفمند و نظام مند می داند و قائل به وجود خلاق و اراده توانا، دانا و دانشمندی است که بر هستی حاکم است. دکترحسن زورق، اصول کلی یک سیستم را چنین توصیف کرد: مجموعه ای از اجزا که در کنار هم پدید بیایند و با هم ارتباط و وابستگی متقابل داشته باشند، این ارتباط باید به صورت متناسب در جهت یک کل گرایی و البته باید این ارتباط هدفمند باشد و باید به صورت یک فرآیند جریان امور را پیگیری کنند و بگونه ای که هر حادثه ای نتیجه حوادث دیگر باشد، همه ی سیستم ها درون داد و برون داد دارند، همه ی سیستم ها فرسایش دارند و فرسایش زمانی جد یتر می شود که میزان تناسبی و تعاملی که باید بین اجزا وجود داشته باشد به درستی تشخیص داده نشده باشد - زورق، . - 11-12 :1390
