بخشی از مقاله
چکیده
ویژگی اصلی مسجد این است که با همه شئون زندگی مردم سر و کار دارد و البته به همه شئون زندگی مردم جهت الهی و دینی می دهد؛ لذا نمی توان نسبت به چنین مکان با عظمتی بی اعتنا بود. یکی از مسائلی که در مورد مسجد، بسیار حائز اهمیت است، تعیین مکان مسجد در بافت شهری است. در این راستا شناسایی معیار های تاثیرگذار در مکان یابی مساجد و میزان وزن و اهمیت هریک از این معیار ها نسبت به یکدیگر و در راستای انتظام بخشی به ساختار هویتی محلات به عنوان پرسش های بنیادین تحقیق حاضر مطرح هستند.
هدف اصلی این تحقیق، شناسایی معیار های مکان یابی مساجد به عنوان یک عامل مهم در راستای انتظام بخشی به ساختار هویتی محلات می باشد. روش تحقیق حاضر بر مبنای مطالعات کتابخانه ای و بررسی اسناد و مدارک معتبر تاریخی و معماری صورت گرفته است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که در مکانیابی مساجد با رویکرد هویت بخشی به محلات به عنوان مکانی برای سکونت، معیار مطلوبیت و سپس سازگاری نقش مهمتری را داشته اند. ضمنا از میان پنج شاخص هویت بخشی به محلات، معیار آرامش و سپس امنیت در جایگاه مناسبتری قرار دارد.
.1 مقدمه
در طول تاریخ تمدن اسلامی، مسجد و شهر همواره در یک رابطه کل نگرانه، متضمن حیات یکدیگر بوده اند. فن و هنر جانمایی مسجد در مجتمع های زیستی مانند دیگر افعال مسلمانان، به غیر از قیود به علوم و فنون انسانی، مقید به احکام فقهی است. [1] آنچه از بررسی نقش مسجد در صدر اسلام به دست می آید، جامعیت مسجد در همه زمینه های عبادی، سیاسی، فرهنگی، آموزشی، نظامی، قضایی و ... است. با اینکه در سال های اخیر پژوهش های ارزنده ای درباره جنبه های گوناگون مساجد انجام شده، تحقیقات بسیار اندکی درباره مکان یابی مساجد و به تبع درباره شناسایی معیارهای مکان یابی مساجد صورت گرفته است. ]لذا[ آنچه در این پژوهش مورد توجه قرار گرفته، مسئله مهم مکان یابی مساجد در شهرسازی و مدیریت شهری است. [2]
.2 بیان مسئله
یکی از آشکارترین وجوه هویتی جامعه و شهر اسلامی مسجد است که هم از جنبه هویت ظاهری و هم از بعد هویت معنوی، ایفای نقشی بنیادین را عهده دار است. سیر بررسی مطالعات معماری سنتی صورت گرفته بیانگر این است که مساجد در توسعه کالبدی و ساختاری محلات شهری اغلب به عنوان مراکز عمومی، فرهنگی و مذهبی به شکل یک مجتمع برخوردار از کلیه امکانات فرهنگی طراحی شده و به عنوان اصلی ترین عامل هویت بخش به محلات شهری ایفای نقش می کردند. ضمن اینکه مساجد و ویژگی های آن به لحاظ اصول شهرسازی هم از نظر تعداد و هم از نظر شکل توزیع، در شرایط مناسبی نمی باشند و ویژگی تقسیمات کالبدی و مفاهیمی همچون محله و واحد همسایگی یا مرز محله تنها شکلی ظاهری پیدا کرده و در عمل قابل تعریف نیست.
[3] بنابراین لزوم تهیه طرحی جامع برای تعیین استقرار مساجد در شهر ها ضرورت دارد. توجه به این امر، که چنانچه عنوان مسجد بودن برای مکانی تحقق یافت آن محل برای همیشه مسجد خواهد بود بر اهمیت شناسایی و انتخاب معیارهای مکان یابی مساجد می افزاید. از آنجا که هیچ گونه برنامه ریزی سازمان یافته در ایجاد مساجد وجود ندارد، مساجد در همه جا به طور متعادل و منطقی توسعه نمی یابد و مسائلی از قبیل تراکم بیش از حد جمعیت، سرعت در ساخت و ساز های شهری و نبود طراحی و برنامه ریزی مناسب باعث شده است که به موقعیت و ساخت مساجد کمتر توجه شود به طوری که با توجه به نگرش سوداگرایانه به زمین، زمین های اختصاص یافته به مساجد اکثرا موقعیت و سطح مناسبی ندارد.
شناسایی معیار های مکان یابی مساجد اولین گام در این مسیر است. [2] مطالعات مکان یابی، یکی از اقدامات کلیدی در فرآیند احداث هر واحدی محسوب می شود. ]که[ هم در سطح ملی و هم در سطح منطقه ای و ناحیه ای بسیار مورد توجه قرار گرفته است. [4] با توجه به مطالب فوق، سوالات زیر به عنوان سوالات بنیادین، مطرح است:
- 1 - معیارهای تاثیرگذار در مکان یابی مساجد کدام است؟
- 2 - میزان وزن و اهمیت هریک از این معیار ها نسبت به یکدیگر و در راستای انتظام بخشی به ساختار هویتی محلات چقدر است؟
.3 اهداف تحقیق
هدف اصلی این تحقیق، شناسایی معیار های مکان یابی مساجد به عنوان یک عامل مهم در راستای انتظام بخشی به ساختار هویتی محلات می باشد. ]و اهداف فرعی[ را نیز می توان این گونه بیان نمود که مکان یابی و طراحی مساجد باید به نحوی صورت پذیرد که نقش مرکزیت مسجد در وحدت جامعه اسلامی، تقویت پایگاه های مردمی و ایجاد امنیت پایدار نه تنها کمرنگ نشود بلکه با رعایت ملاحظات دفاعی و مکان یابی، بتوان بیشتر و بهتر به تقویت بازدارندگی و وحدت اجتماعی پرداخت.
رعایت همزمان الزامات معماری اسلامی- ایرانی در کنار ملاحظات مکان یابی دفاعی نیز از اهداف این پژوهش بوده به نحوی که مسجد به عنوان فضای عمومی و اصلی در شهر های اسلامی می بایست شاخص بوده و از دید مناسب برخوردار باشد. لذا رعایت برخی از اصول اساسی پدافند غیر عامل - استتار و اختفا - باید با ظرافت معمارانه ای به نحوی به کار برده شود که به الزامات شهرسازی و معماری اسلامی- ایرانی لطمه ای وارد نیاید. [4]
.4 بحث اصلی
.1.4 معنای هویت
هویت در لغتنامه دهخدا چنین معنا شده است: هویت عبارت است از تشخص و همین معنی میان حکیمان و متکلمان مشهور است. هویت گاه بر وجود خارجی اطلاق می گردد، گاه بر ماهیت با تشخص اطلاق می گردد که عبارت است از حقیقت حزئیه. همچنین در اصطلاح عرفان ذات مطلق را گویند. در مورد هویت مکان می توان به جزئیات بیشتری نیز اشاره نمود. مکان که برآیند و ترکیبی از عناصر فرهنگی و عناصر طبیعی می باشد، در واقع هویتی را داراست که این هویت تا حد زیادی متأثر از عوامل فرهنگی و عناصر منبعث از باورها و جهان بینی جامعه می باشد. در واقع هویت مکان به نحوی به هویت انسان یا بهتر بگوییم به عوامل هویت دهنده انسان مرتبط می باشد. این ارتباط به دو طریق برقرار می شود. اول به توسط ایجاد عناصر و اشکال و فضاهای معنادار و هویت دهنده در مکان و دوم با قرار گرفتن انسان در مکان - نوع فعالیت و آیین و مراسم - به گونه ای که می توان گفت که مکان بدون انسان هویتی را دارا نخواهد بود. [5]
.2.4 هویت جمعی - از نظر اسلام -
برای انسان دوگونه یا دو مرتبه از هویت - ]هویت فردی و هویت جمعی - [ مطرح می باشد؛ ]که[ هر یک جایگاه و ارزش خاص خویش را دارا بوده، غفلت از هر کدام سبب بروز بی تعادلی در فرد و جامعه می شود. به رغم احترام تفکر اسلامی به تک تک آحاد جامعه، ویژگی هایی را که برای جامعه به عنوان یک واحد مطرح می نماید، زمینه ای است برای احراز هویتی جمعی که ضامن بقا و تداوم حیات آن می باشد.
مختصات بارز این هویت عبارتند از: وحدت، عزت، برادری، تعادل و مواردی از این است. به کار بستن تعالیم اسلام، زمینه احراز هویتی برای جامعه می گردد که اوج آن در وحدت جامعه تجلی خواهد نمود. در واقع آن دسته از مختصات هویتی و اعمال جمعی اهمیت دارند که بتوانند به قوام وحدت جامعه و مصونیت آن در برابر تفرقه و تشتت یاری رسانند. به همین دلیل است که تقریباً اجرای جملگی عبادات اسلامی به جماعت توصیه شده است. تأکید بر هویت جمعی و اهمیت آن در تفکر اسلامی بدان جهت انجام می پذیرد تا اهمیت هویت مکان و شهر و در نهایت اهمیت هویت مسجد - به عنوان مکان تجمع مسلمانان - در بیان هویت شهر و جامعه برای خواننده تبیین و تشریح شود. [5]
.3.4 ویژگی های هویتی مسجد
مسجد می تواند با مختصات خاص خویش به عنوان مؤلفه هویت شهر اسلامی ایفای نقش نماید. هویت مسجد مستقل از انسان و مرتبط با جهان بینی و فرهنگ اسلامی می باشد عناصر معرف هویت مکان را می توان در سه دسته اصلی »محیطی «، »فعالیتی« و »معنایی « طبقه بندی نمود. به این ترتیب هویت مسجد نیز به عنوان مکانی تعریف شده که به هویت شهر و از آنجا به هویت اهل شهر منتهی می شود، به هویت شکلی و کالبدی محدود و منحصر نمی شود. به عبارت دیگر اگر چه که هویت فیزیکی و ظاهری مسجد از اهمیتی خاص و در خور برخوردار است، آنچه که به تکمیل و تتمیم آن کمک می کند، و در یک جهان بینی وحدت گرایانه و جامع نگر بایستی به طور جدی مورد توجه قرار گیرد، عبارت از توجه درخور به جنبه های معنوی هویت است.
