بخشی از مقاله
چکیده
در پژوهش حاضر بعد از بررسی و معنای واژه شهروند که بسامد بالایی در افکار و گفتار سعدی دارد، از دریچهها و زوایای گوناگون به مظاهر و جلوههای حقوق شهروندی در گلستان سعدی پرداخته شدهاست. گلستان تصویری است از زندگی پیشینیان ما در حدود هفت قرن پیش که سعدی به عنوان یک مربّی اخلاق، زوایای پیدا و پنهان آن را برای آینده و آیندگان به رشته تحریر درآورده و بر قانونباوری و قانون-مداری تأکید فراوان داشتهاست. جلوههای حقوق شهروندی درگلستان سعدی بازتاب بسیاری دارد که از مهمترینِ آنها میتوان به همسایهنوازی، اعتدال و میانهروی، عفو و بخشش، اجتناب از رشوهخواری، بشر دوستی و دلسوز بودن با همنوع، رازداری، خدمت به خلق و دستگیری از مظلوم، داد و دادورزی، ریاکار نبودن، بیآزاری و اذیّت نکردن مردم، اجتناب از فتنهانگیزی و حسد، بلند طبعی و قناعت، امانتداری در کار خلق، نفی غرور و خود بزرگبینی، نصیحتپذیری و... اشاره کرد که در متن مقاله با آوردن شواهد فراوان و حکایات گوناگون از گلستان نقد و تحلیل شده و اصول شهروندی و همزیستی انسانی و اسلامی ارائه شده است.
کلیدواژگان: سعدی، گلستان، شهر و شهروندی، رازداری، دادورزی، نفی فتنهانگیزی.
مقدّمه
شهر؛ واژه ای جهان شمول است که فرهنگ خاص انسانیت را می سازد و شهروند فرهنگ مخصوص آن شهر است. شهر معنای عام دارد و در حقوق شهروندی همه آدمیان دارای حقوق شهروندی هستند. شهر به معنای شهرنشینان نیست بلکه عموم انسان ها را شامل می شود.درباره مفهوم شهر گفته شده: »فضاهای شهرها به گونه ای طراحی می شوند که حوزه عمومی را در مقابل حوزه خصوصی تقویت کنند و مسئولیت اجتماعی در آن ها جاری باشد.« - محمدی، . - 108:1376و در این باره باز گفته شده: » شهر اکنون به بستر مکانی مناسبی برای هویت یابی فرد و رشد تشکل ها و نهادهای جامعه تبدیل شده است. - « محمدی، همان، . - 109
شهروند کسی است که تمام مسایل اجتماعی و فرهنگی و سیاسی و ملی را با سایر شهروندان شریک می شود و به آنان احترام می گذارد. مهمترین شاخصههای یک شهروند خوب؛ وجدان کاری ، قانونگرایی و احساس تعلق اجتماعی است. یک شهروند خوب با وجدان کاری و رعایت قانونگرایی احساس خود را به اجتماع و همنوعان نشان داده و با آنان تشریک مساعی می کند. شهروند موفق کسی است که بتواند فردیت خود را به کار گروهی و مائیت و اجتماعی بودن تبدیل کند. در تعریف شهروند چنان گفته اند که: » مفهوم شهروند یکی از دیرپاترین مفاهیم سیاسی و اجتماعی است که از دوران یونان باستان تاکنون مورد توجه کثیری از متفکران سیاسی و اجتماعی قرار داشته است.« - شارع پور، . - 331:1386
حقوق شهروندی، مجموعه اصولی است که هر انسانی در ذات و فطرت و سرشت خود پنهان دارد. بروز آن منوط به زندگی اجتماعی و در اجتماع زیستن است. مفهوم شهروندی از آغاز خلقت در بین انسان ها رایج بوده و همه ساکنان زمین بر آن پایبند هستند. درباره حقوق شهروندی گفته شده: »سومین نوع حقوق شهروندی حقوق اجتماعی است. این حقوق به حق طبیعی هر فرد برای بهره مند شدن از یک حداقل استاندارد رفاه اقتصادی و امنیت مربوط می شود.« - گیدنز، . - 342:1387سعدی کسی است که جهانگردی را از آغاز جوانی شروع کرده و در بین اجتماعات بشری زیادی رفت و آمد داشته است.
وی به رعایت اصول شهروندی پای بند بوده و همه را به این امر مهم فرامی خواند. در جای جای کلامش حقوق شهروندی موج می زند و راه سعادت بشری را رعایت این اصول می داند. سعدی به برکت سفرهای زیاد و هوش سرشاری که داشت به بسیاری از مفاهیم حقوق انسانی در قالب زندگی اجتماعی دست یافته و آن ها را به عنوان مستندات مکتوب برای انسان های امروزی نگاشته است. سعدی پزشکی حاذق است که روح و روان انسان را با زندگی اجتماعی و همزیستی مسالمت آمیز درمان می کند. به طوری که حتی بزرگترین پزشکان هم قادر به درمان آن نبوده اند . به قول حضرت حافظ: چندان که گفتم غم با طبیبان درمان نکردند مسکین غریبان - حافظ، - 522:1383
گفتن از درد و شنیدن از درد مشکل اجتماع را درمان نخواهد کرد. باید همچون سعدی با اجتماع زیست و با اجتماع مُرد. آثار سعدی همچون گلستان نسخه و رونوشت قانون شهروندی است که تفسیر و درک درست از آن می تواند زوایا و گوشه هایی از درد بشریت را درمان کند. سعدی بر محوریت قرآن که بالاترین مرجع توجه به حقوق شهروندی است گام نهاده است. سعدی با بیان نکات ظریف حول محور اخلاق مداری به درستی تمام حقوق شهروندی را گوشزد می کنند. حقوقی مثل: ظلم نکردن به هم نوع، بشردوستی، اعتدال و میانهروی و... . در جای جای گلستان، از حقوق شهروندی سخن رانده شده و در پایان هر سخن نتیجه و راه چاره به خوبی بیان شده است که اگر هر صاحب فراستی وارد آن شود صحت این مطلب را تایید می نماید. از این رو در این مقاله اندک مجالی یافته ایم تا گوشه هایی از اصول حقوق شهروندی را در کلام سعدی بیان کنیم.
بیان مسئله
بحث حقوق شهروندی از مباحث مهم و مورد نیاز بشر امروز است و بسیاری از متون ادبی ما بدون آن که به طور مستقیم از آن نامی ببرند، به آن پرداخته اند. از میان این متون با ارزش گلستان سعدی را مقامی دگر است که در برگ برگ آن به حقوق شهروندی اشاره شده است. پژوهش حاضر بازتاب اصول و فنون شهروندی را در گلستان سعدی به شکل عینی و با ذکر شاهد مثالهای گوناگون و متنوّع بررسی و تحلیل کردهاست.
پرسش و روش تحقیق
این پژوهش با تکیه بر اهداف مشخصّی که دارد به این پرسش ها پاسخی درخور داده است: تنوّع و کیفیت اصول شهروندی در گلستان سعدی چگونه است؟ و چرا سعدی این رویکرد را برگزیده است؟ به روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر نقد تطبیقی و تحلیل محتوا پاسخی درخور دادهاست.
پیشینه تحقیق
آثار بسیاری اشعار و گفته های سعدی را از زوایای گوناگون کاویدهاند، لیکن پژوهشهایی که گلستان او را کاویده و به گونهای با موضوع این مقاله ارتباط دارند، عبارت از مقالات: »سعدی و حقوق طبیعی انسان« از محمود عبادیان، »جایگاه مفاهیم حقوق بشری درآثارسعدی« از حمید رضایی چرخلو، »رعایت حقوق
