بخشی از مقاله
چکیده
در حال حاضر شاهد دغدغهها و نگرانیهایی در ارتباط با هویت، مبانی علم، دانش بومی و بومی سازی دانش در جامعه هستیم و از طرف دیگر فرآیند جهانی شدن همه کشورها را به سوی نظامی واحد و جهانی با ارزشها و فرهنگ خاص خود فرا میخواند. این پژوهش، به توصیف و تحلیل این دو فرایند پرداخته، قصد دارد به این سوالات پاسخ دهد: چه عواملی باعث شده نظامهای آموزش و پرورش کشورها به این مسائل بپردازند؟ و در رویارویی با فرآیند جهانی شدن که در حال گسترش است، چه راهکاری برای ایجاد تعامل و ارتباط با یکدیگر و ایجاد یک فرهنگ مشترک جهانی پیشنهاد میکنند؟ و در نهایت، آموزش و پرورش ایران چگونه میتواند اثرات منفی جهانی سازی را تعدیل کند و تهدیدها را تبدیل به فرصتهایی جهت توسعه فرهنگ ملی خود نماید. روش پژوهش که کتابخانهای و اسنادی است، پس از بررسی به این نتیجه رسیده است که نظامهای آموزشی و متخصصین تدوین برنامههای درسی کشورهای مختلف جهان، از مدلهای قفس، آمیب، درخت، D.N.A را برای تدوین محتوای درسی خود پیش گرفتهاند تا بتوانند در حین حفظ ارزشها و ویژگیهای بومی خود از فرایند جهانی شدن بهره برده، عقب نمانند.
مقدمه
روند تحولات در قرن بیستم در دهه 1970 میلادی وارد مرحله جدیدی شد و در اواسط دهه 1980 در تمامی زمینهها نشان خود را بر جای گذاشت و برای اشاره به این دگرگونیها، مفاهیمی چون جامعه صنعتی و فرامدرن - پست مدرن - بهکار رفت، این مفاهیم در دهه 1990 میلادی جای خود را به مفهوم جهانی شدن داد - قندیلی، . - 1386 گرچه جهانی شدن، ارتقای همکاریهای بین-المللی را اجتناب ناپذیر مینماید، اما در سالهای اخیر نگرانیهای بینالمللی در مورد تأثیرات منفی جهانی سازی بر توسعه ملی و بومی کشورها در حال افزایش است - شکاری و رحیمی, . - 1386 امروزه دانش بومی و نیز رویکرد بومیسازی دانش در جوامعکاملاً مختلف و دارای درجات و شدت و ضعف فراوانی است.
دانش بومی، به باور متخصصان، معرفتی است که در طول زمان و توسط افراد مختلف در جامعهای محلی پدید آمده، اشاعه یافته و بدیهی است که این دانش در اجتماعات مختلف، مبتنی بربُنمایههای متفاوتی است؛ بنابراین معرفت و دانشی که از نگاه آنان معتبر و ارزشمند است، ممکن است از سوی جوامع دیگر سودمند نباشد و حتی اعجاب برانگیز نخواهد بود که نظام دانش بومی و محلی در جوامع مختلف از همدیگر متفاوت باشد - چنگ،. - 2004 در عصر ما فرهنگ، شامل عناصری مانند علوم، هنرها، معتقدات، رسوم و عادات و آداب جمعی، ابزار و فنون و سازمانهای اجتماعی است.
بنابراین میتوان چنین نتیجه گرفت که مظاهر جدیدی که در غرب پرورده شده نمیتواند بهطور یکسان جزء لاینفک فرهنگ تمامی جوامع بشری شود؛ مگر این که با سایر عناصر فرهنگی جامعهای هماهنگ و عجین شده باشد. از این زاویه میتوان بومی شدن را با فرهنگی شدن یا فرایند فرهنگپذیری یکسان دانست. بدین ترتیب پدیدههای جهانی را زمانی "بومی شدن" میتوان دانست که با فرهنگ یک جامعه همانند و همنوا شده و برای همان فرهنگ و همان مردم کارایی داشته باشد - مولکی،. - 1360 چنگ، معتقد است اگر قوت دانش بومی چشمگیر باشد، میتواند در رشد و توسعه ملتها و نیز رشد و توسعه دانش جهانی مؤثر باشد و این دانش میتواند در سایر جوامع از اعتبار لازم نیز برخوردار باشد.
عکس قضیه نیز ممکن است.مثلاً اگر دانش بومی تحت تأثیر عناصر خارجی قرار بگیرد، طبیعی است که نتواند پویایی و توسعه لازم را داشته باشد و در نتیجه پیامد این حالت آن خواهد بود که این دانش در دانش جهانی غرق، محو و بیاثر میشود و مشخص است که دلیل آن، عدم تناسب و کارایی خود دانش بومی است - چنگ، . - 2004 در حال حاضر شاهد دغدغهها و نگرانیهایی در ارتباط با هویت، مبانی علم، دانش بومی و بومی سازی و جهانی سازی دانش در جامعه هستیم و این مسائل به یکی از اهداف و برنامههای تصمیمگیرندگان بنیادهای علمی کشور تبدیل شده است.
در این شرایط از سویی در جامعه ما مسئله حفظ هویت ملی و توجه به دانش بومی اهمیت بیشتری پیدا کرده است که با مدیریت و سرمایهگذاری هویت ملی و دانش، بهویژه دانش بومی میتوان گامی استوار در راستای تحکیم و نیز اشاعه و معرفی دستاوردهای علمی، فرهنگی و ارزشهای بومی برداشت. و از طرف دیگر فرآیند جهانی شدن همه کشورها را به سوی نظامی واحد و جهانی با ارزشها و فرهنگ خاص خود فرا میخواند.
به این سوالات پاسخ دهد: چه عواملی باعث شده نظامهای آموزش و پرورش کشورها به این مسائل بپردازند؟ و در رویارویی با فرآیند جهانی شدن که در حال گسترش است، چه راهکاری برای ایجاد تعامل و ارتباط با یکدیگر و ایجاد یک فرهنگ مشترک جهانی پیشنهاد میکنند؟ و در نهایت، آموزش و پرورش ایران چگونه میتواند اثرات منفی جهانی سازی را تعدیل کند و تهدیدها را تبدیل به فرصتهایی جهت توسعه فرهنگ ملی خود نماید. همچنین متخصصان تدوین برنامه درسی کشور چه رویهای را برای تدوین محتواهای درسی خود پیش گرفتهاند تا بتوانند در حین حفظ ارزشها و ویژگیهای بومی از فرآیند جهانی شدن بهره ببرند و عقب نمانند.
ادبیات نظری
جهانی شدن که گاهی نظریه اجتماعی و گاهی نیز یک امر واقع تلقی شده است - لیولن، - 20021، بیانگر این حقیقت است که انسان امروز در حال تجربه کردن زندگیکاملاً متفاوت با گذشته است. ظهور و توسعه امکانات ارتباطی، میزان ارتباطات متقابل میان جوامع انسانی و مردم را گسترانده، چهره "نظام جدید جهانی" را آشکار نموده، سیستمی شکل گرفته که در آن هر اتفاق، تصمیم و فعالیتی در هر گوشه از عالم میتواند نتایج مهمی برای دیگر بخشهای دور و نزدیک ایجاد کند - هاروی،. - 2009 1 جهانی شدن از نظر نایت - 1999 - 2 یعنی به جریان افتادن تکنولوژی، اقتصاد، دانش، مردم، ارزشها و ایدهها بر فراز مرزها و هر کشوری را به گونه-ای صرف نظر از تاریخ، سنن، فرهنگ و انتظارات تحت تأثیر قرار میدهد.
جهانی شدن، همچون جزئی از هستی شکل گرفته و از این منظر، ابعاد جهانی و بینالمللی آموزش عالی مهمتر شده است - نایت،. - 2004 یکی دیگر از مباحثی که به دنبال پدیده جهانی شدن مطرح شده، بحث هویت ملی و هویت جهانی و مسئله ماندگاری یا تداوم هویتهای ملی در جریان جهانی شدن و بینالمللی شدن است. هویت عبارت است از"فرایند معناسازی بر اساس یک ویژگی فرهنگی یا مجموعه بههم پیوستهای از ویژگیهای فرهنگی که بر منابع معنایی دیگر اولویت داده میشود" است - کاستلز،. - 2005 3 برنچ،4 تایال5و تریپلت، - 2008 - 6 نیز بیان میدارند، هویت ملی عبارت است از ترکیبی از گرایشها، احساسات و ادراکات مربوط به عناصر و وابستگیهای اجتماعی، فرهنگی که موجب وحدت و انسجام اجتماعی میشود و جزئی از هویت فرد را تشکیل میدهد در رابطه با پدیده جهانی شدن و مسئله حفظ یا حذف هویت ملی، نظرگاههای متفاوتی مطرح شده است.
برخی معتقدند حرکت در جهت جهانی شدن، تأثیر منفی بر هویتهای ملی و محلی دارد - قندیلی، - 1386 .گروهی دیگری بر این اعتقادند که جهانی شدن، تأثیری در یکسانسازی و همگرایی جهانی و حذف هویت ملی ندارد - بهاک، . - 2008 گروه سوم، معتقدند در واقع انقلاب در زمینه ارتباطات، باعث تشدید آگاهیهای قومی- فرهنگی بیشتر میشود. از نظر این گروه، جهانی شدن هموارهمتضمنِ همزمانی و درونپیوستگی دو پدیده بوده که به صورت قراردادی"امر جهانی" و "امر محلی" نامیده میشوند.
از این حیث آنان اصطلاح "محلی جهانی شدن" را ترجیح میدهند - گسل، . - 2005 گذشته ازاین نظریات که گویای جهتگیری افراد در ارتباط با پیامدها و اثرات جهانی شدن و بینالمللی شدن بر هویت ملی و جهانی بوده، نظریههای دیگری نیز وجود دارد که جهتگیری برخی نظامهای آموزشی را در ارتباط با سطح تمرکز بر دانش بومی، هویت ملی، دانش جهانی و هویت جهانی نشان میدهد - قاسمپور و همکاران، . - 1390 پوراثون - - 2004 در تعریفی از جهانی شدن آن را پدیدهای چند وجهی میداند که به بافتهای گوناگون کنش اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، حقوقی، فرهنگی، نظامی، فناوری و نیز محیط زیست راه پیدا نموده است.
در علم معانی بیان جهانی شدن فرایند کوتاه کردن فاصلهها، تغییر در تجارب زمانی و ارائه امور با ماهیت جهانی است - ریزیوی، - 2000؛ به عبارت دیگر جهانی شدن را میتوان بهصورت افزایش تعاملات جوامع مختلف بشری در ابعاد متلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و مذهبی تعریف کرد. بنابراین طبق تعریفهای ارائه شده هرگونه رویداد فنی، روانشناختی، اجتماعی، اقتصادی یا سیاسی که گستردگی منافع و رویهها را ورای قلمروهای جا افتاده تقویت نماید که منشأ و هم مبین فرایندهای جهانی شدن است.
