بخشی از مقاله
چکیده:
محصور بودن جمهوریهای جنوبی بازمانده از شوروی در خشکی، همواره از مهمترین ملاحظات در هدفگذاریها، سیاستگذاریها و اقدامات بازیگرانی بوده که منافعی در این مناطق دنبال میکرده اند. همچنین دغدغهی خود جمهوریها برای حفظ فاصله از روسیه و توسعهی مسیرهای دسترسی غیرروسی نیز از ابتدای شوروی کمابیش وجود داشته است. برای حل این مساله، هر یک از بازیگران جهانی طرحهایی را ارائه کرده اند که بهتر بتواند منافع اقتصادی و سیاسیشان را تامین کند. برنامهی تراسیکای اتحادیهی اروپا نیز یکی از این طرحها است. از سوی دیگر، موقعیت ژئوپلیتیکی ایران در کنار برتریهای ژئواکونومی به این کشور ارزش و اعتباری ویژه بخشیده است. موقعیت برجستهی ایران در اتصال زمینی شرق و غرب خزر از یک سو و تغییر در روابط خارجی ایران از سوی دیگر، نشاندهندهی ضرورت توجهی مضاعف به سند چشم انداز 1404 است. به همین دلیل، میتوان به تراسیکا همچون حوزهی منافع ملی نگریست. در این پژوهش تلاش شده بر مبنای اهداف سند چشم انداز 1404 بر »ضرورت مشارکت ایران در راهروهای فرامرزی« تاکید شده و به این پرسش پاسخ داده شود که فرصتها و چالشهای فراروی چنین مشارکتی چیست. روش پژوهش نیز توصیفی-تحلیلی است.
واژگان کلیدی: ایران، تحریم، چشم انداز 1404، تراسیکا، ژئواکونومی.
1.مقدمه
راهروهای بینالمللی حملونقل را میتوان هم به دلیل تاثیرشان بر روابط سیاسی دوجانبه و چندجانبه و هم به علت بار اقتصادی در ابعاد منطقهای و فرامنطقهای مورد توجه قرار داد. آثار و پیامدهای راهروها به قدری جدی است که در برنامه ریزیها و توسعهی آنها ملاحظههای سیاسی بسیار تعیینکننده شدهاند. در پسِ حمایت از راهروهای بدیل میتوان نوعی رقابت سیاسی را در جهت تامین منافع قدرتهای بزرگ تشخیص داد. راهرو تراسیکای اتحادیهی اروپا و مسیر آن نیز با توجه به راهبرد مجموعهی غرب در قبال ایران و روسیه طراحی شده است. چینیها نیز بدون توجه به ملاحظههای امریکا و اروپا، چشمانداز راهرویی را ترسیم میکنند که ممکن است از ایران هم عبور کند. روسها و امریکاییها هم پیشنهادهای بدیل خود را ارائه کردهاند.
اگرچه در سند چشمانداز بیست ساله اشارهی مستقیمی به مشارکت در طرحهای بین دولتی نظیر تراسیکا نشده است اما خطوط ترسیم شده در این سند نشان دهندهی بستر مناسب برای اجرایی شدن این طرحها است. گسترش همکاریهای دو جانبه، منطقه ای و بین المللی و ادامهی پرهیز از تشنج در روابط با کشورها از این موارد است. بهره گیری از روابط سیاسی با کشورها برای نهادینه کردن روابط اقتصادی، افزایش جذب منابع و سرمایه گذاری خارجی و فن آوری پیشرفته و گسترش بازارهای صادراتی ایران و افزایش سهم ایران ازتجارت جهانی و رشد پرشتاب اقتصادی مورد نظر در چشمانداز نیز دیگر قابل توجه است - پایگاه اطلاع رسانی دولت، . - 1395 تراسیکا در اسناد اکو بارها به طور مستقیم مورد توجه قرار گرفته است.
مثلا در بیانیه پایانی نشست یازدهم سران اکو در استانبول همچون پیش بر ضرورت تقویت مسیر جاده ابریشم بزرگ تاکید شده و تاسیس خطوط ریلی باکو-تفلیس-قارص و قزوین-رشت-آستارا - ایران - -آستارا - آذربایجان - و بندر تجاری بینالمللی باکو در راستای افزایش رقابت پذیری راهرو حملونقل بینالمللی اروپا، قفقاز، آسیا - تراسیکا - و همچنین راهرو شمال-جنوب شناسایی شدند - . - ECO 11th Summit از سوی دیگر با بررسی اسناد و مقالات مرتبط با برنامهعمدتاً دوجانبه سیاست همسایگیاروپا1و ابتکارهای چندجانبه و منطقهای مثل طرح مشارکت شرقی 2 ، مشارکت یورو-مدیترانهای3و همچنین همافزایی دریای سیاه4 مجموعهای از نگرانیها و دغدغهها و اهداف را میتوان استخراج کرد.
بیشتر طرحهایی که مربوط به فضای پساشوروی هستند - مثل برنامهی تاسیس - افزایش مانور و ابتکار عمل در این جمهوریهای وابسته به مسکو و به بیان دیگر تقویت حاکمیت سیاسی و اقتصادی در فضای پساشوروی و توانمندسازی آن کشورها برای مشارکت مؤثر در اقتصاد جهانی است - . - Gorshkof and Bagaturia,2001: 52-53 ایران ظرفیت قابل توجهی در تناسب با این اهداف دارد و میتواند مشارکت قابل توجهی در برنامهها داشته باشد. این مهم نشان دهندهی ضرورت انجام طرحهایی در این زمینه است. پژوهش حاضر نیز با طرح کلیاتی در مورد مفاهیمی همچون ژئوپلیتیک، ژئواکونومی و ژئوپلیتیک دسترسی، تلاش کرده است با برسی نقاط قوت، نقاط ضعف، فرصتها و تهدیدها، مشارکت ایران در این راهروی استراتژیک را برسی کند.
2.چارچوب نظری و مفهومی: ژئوپلیتیک، ژئواکونومی و ژئوپولیتیک دسترسی
رادلف کیلن5 که اصطلاح ژئوپلیتیک را در در سال 1899 وضع کرد، آن را به عنوان »نظریهی دولت به عنوان یک ارگانیسم جغرافیایی یا پدیدهای در فضا« توصیف میکند. به بیان کوهن، ژئوپلیتیک مدرن عبارت از تحلیل علمی عوامل جغرافیایی حاکم بر روابط بینالملل و هدایت کنندهی تعاملهای سیاسی است - کوهن، . - 43-41 :1387 رهیافت قدرت محور ژئوپولیتیک از درون پارادایم واقع گرایی به منصهی ظهور رسید. از اینجا است که مسالهی نقاط اساسی در جهان مطرح میشود که میتواند یاری بخش بازیگران در جهت دست یابی به اهدافشان باشد، به عبارت دیگر چه نقاطی از جهان است که میتوان با تسلط بر آن نفوذ رقیب را محدود و توانایی بازی استراتژیک آن را کاهش داد و از سوی دیگر بر تواناییهای خود افزود - قاسمی، . - 38-29 :1390
واژهی ژئواکونومی در اواخر دههی 1990 مطرح شد که گاهی به اشتباه به جای ژئوپلیتیک استفاده میشود. دوران ژئواکونومی عصر جدیدی است که نقش کشورها، منوط به دادهها و داشتههای اقتصادی آنها است و نقش آفرینی و موقعیت کشورها و مناطق جغرافیایی نیز در راهبردهای کلان قدرتهای بزرگ در گرو توان اقتصادی است که به موجب آن بازیگر یا بازیگران منطقه ای به نظام اقتصاد جهانی چه به عنوان تولیدکننده، یا توزیع کننده یا بازیگر تسهیل گر توزیع و یا حلقههای مکمل این نظام در هم تنیده پیوند میخورند - مایل افشار، . - 112- 110 :1391 بر این اساس میتوان قبول کرد که در آغاز سده بیست و یکم دو عامل »منابع و انرژی« 6 نقش اصلی را در شکلگیری مناطق ژئواکونومیک و ژئواستراتژیک بازی میکنند - رحیم پور،. - 58 :1381
ژئوپلیتیک دسترسی نیز اصطلاحی ژئوپولیتیکی و برگرفته از وضعیت جغرافیائی و استراتژیک منطقه اوراسیای مرکزی در تحولات پس از فروپاشی شوروی است.7 به کارگیری این اصطلاح برآمده از این واقعیت بود که همه کشورهای جدا شده از اتحاد شوروی در قفقاز، خزر و آسیای مرکزی کشورهای محاصره شده در خشکی و بی بهره از دسترسی مستقیم یا آسان به راههای دریایی بازرگانی بین المللی هستند. برای نمونه قزاقستان، ترکمنستان، و جمهوری آذربایجان همراه با روسیه و ایران در دریای خزر هم کرانهاند. اگرچه این جغرافیای ویژه می تواند بازرگانی دریایی میان پنج کشور کرانه ای را تشویق کند ولی چنین پیشرفتی نمی تواند مساله دست رسی نداشتن دریایی به بازارهای جهانی را حل کند.
3. ایران و تراسیکا
در حدود 200 قبل از میلاد، کاروانهای تجاری، ابریشم و سایر کالاهای گرانبها را از شیان1 چین بار زده و از مسیر آسیای مرکزی کنونی به دریای سیاه میبردهاند. این جاده 7500 کیلومتری به تبادلات علمی و فرهنگی بین مردم شرق و غرب کمک کرد و مردمان بسیاری با مطالعه در مراکز علمی بیشماری که در مسیر این جاده بود توانستند جغرافیا، جبر، ستاره شناسی، داروسازی و علوم دیگر زمانه را فرا بگیرند . - Abazov,2007: 22 - ایده احیای تجارت بین شرق و غرب برای نخستین بار توسط وزیر امور خارجه اتحاد شوروی ادوارد شواردنادزه مطرح شد. را هم اکنون نمی توان به تاسیس یک مسیر تجاری بین چین و آمستردام خلاصه کرد بلکه در چشمانداز نهایی بخشی از طرح استراتژیک، اقتصادی و فرهنگی منطقه است . - Gorshkof and Bagaturia, 2001: 51-52 - اتصال راهرو حملونقل اوراسیایی به نظام حملونقل اروپا و جهان از مهمترین اهداف تراسیکا است. هم اکنون ترکمنستان عضو ابتکار نیست اما به شکل فعالانهای در آن مشارکت میکند. ایران در سال 2009 به این سازمان پیوسته و توافقنامه پایه را امضا کرد اما از سال 2010 به دلیل اعمال تحریمهای شورای امنیت سازمان ملل و اتحادیه اروپا، کمکهای فنی پروژههای اتحادیه اروپا برای این کشور فراهم نشد و در نتیجه ایران نیز مشارکت مناسب و قابل توجهی در این سازمان نداشته است.
4. مشارکت ایران در برنامه تراسیکا؛ تحلیل چهارمولفه
در ادامه نقاط قوت و نقاط ضعفی که فراروی ایران برای مشارکت موثر در این برنامه وجود دارد برسی میشود. همچنین فرصتها و تهدیدهای معطوف به چنین مشارکتی بیان و مولفههای آن برسی میشود.
1-4 نقاط قوت جایگاه ژئوپولیتیکی و مزیتهای ژئواکونومیکی: جمهوری اسلامی ایران دارای موقعیت ترانزیتی بسیار مناسب در منطقه است که وجود شبکه گسترده حملونقل و ناوگان کارآمد و مناسب در مقایسه با کشورهای همجوار، ویژگی آن را دو چندان میکند. قرار داشتن در محدوده منطقه نفتخیز خلیجفارس و دریای عمان و حوزه نفتی دریای خزر از دیگر مزیتهای کشورمان در بحث ترانزیت است. در عین حال ایران پل ارتباطی میان کشورهای محصور در خشکی آسیای مرکزی، قفقاز و افغانستان به آبهای آزاد به شمار میرود و با قرار گرفتن در مسیر راهرو حملونقل بینالمللی شمال جنوب و برقراری ارتباط کشورهای روسیه، اروپای شرقی و آسیای مرکزی با کشورهای شرق آفریقا و جنوب خلیجفارس و دریای عمان پل ارتباطی محسوب میشود. از سوی دیگر قرار گرفتن در مسیر ترانزیتی شرق غرب، وجود مرز مشترک خشکی و دریایی با 15 کشور منطقه، قرار گرفتن در مرکزیت جغرافیایی کشورهای عضو سازمان همکاریهای اقتصادی اکو و گستردگی بازار سرمایه و وجود منابع عظیم زیرزمینی را میتوان از ویژگیهای ایران برشمرد - پایگاه خبری مناطق آزاد و ویژه اقتصادی، . - 1391
ظرفیتهای زیرساختی ایران در حملونقل: ایران در سال 2009 موفق شد به عضویت این سازمان درآید. ج.ا.ایران با توجه به در اختیار داشتن خطوط ارتباطی قابل توجه بخصوص در حملونقل جادهای میتواند حضور پررنگی در تراسیکا داشته باشد. شبکهی ریلی ایران برخلاف شبکهی ریلی در قفقاز از لحاظ استانداردهای فنی قابل تطبیق با شبکه ریلی ترکیه است و از این رو میتوان چشمانداز مناسبی برای گسترش اتصالات ریلی در منطقه ترسیم کرد. طبق آمار رسمی، مجموع راههای شریانی ایران شامل آزادراهها و بزرگراههای ایران در سال 1394 بیش از 34500 کیلومتر است. راههای ترانزیتی بیش از 24400 کیلومتر را به خود اختصاص دادهاند. - سازمان راهداری و حملونقل جاده ای، . - 1395 طول خطوط اصلی راه آهن ایران در سال 1393 بیش از 10300 کیلومتر بود. در اسفند این سال 419 لکوموتیو اصلی در سرویس بودند - سازمان راه آهن جمهوری
