بخشی از مقاله
چکیده
یکی از مباحث مهمی که در فقه امامیه بدان توجه شده ،بحث از حریم املاك است. حریم ، محدوده اي خارج از اصل ملک است که استفاده کامل از ملک نیازمند آن محل خواهد بود. بحث حفر چاه و قنات در مناطق خشک و مناطقی که کمبود آب دارند از اهمیت زیادي برخوردار است. در مورد حریم چاه و قنات مباحثی مطرح می شود از جمله حریم خود چاه و قنات که براي کمال بهره وري از آن مورد نیاز است و حد فاصل میان دو چها و قنات.
قنات مجموعه ایست از چند دهلیز یا کانال زیرزمینی که با شیبی کمتر از شیب سطح زمین آب موجود در لایه آبدار مناطق مرتفع مثل رودخانه ها ، مرداب ها و برکه ها را به کمک نیروي ثقل زمین و بدون کاربرد نیروي کشش و هیچ نوع انرژي الکتریکی یا حرارتی یا جریان طبیعی جمع آوري می کند و به نقاط پست و کم ارتفاع می رساند. در مقاله حاضر، پس از تعریف حریم و اقسام آن به بحث از حریم چاه و قنات پرداخته و براساس نظر برخی فقهاي امامیه،حریم چاه وقنات را در هریک ازاقسام آن تعیین کرده است.
.1 مقدمه
در فقه امامیه ، یکی از موضوعاتی که در بحث احیاء موات مورد بررسی قرار گرفته است ، موضوع چاه و اقسام و احکام و مقررات مربوط به آنهاست که مهمترین آن رعایت حریم چاه براي حفر آب آن می باشد و از آنجا که در شهر یزد قنات زیاد بوده و آب شرب کشاورزي و غیر کشاورزي از قنات تأمین می شده، موضوع قنات مورد بررسی قرار گرفته که به آن می پردازیم.
.2حریم
درلغت:
حریم در لغت از حرمت به معناي منع آمده است ، یعنی چیزي که نزدیک شدن به آن براي غیر صاحبش ممنوع است. - مجلسی، محمد تقی، روضه المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه،ص.241
دراصطلاح:
حرمت آن چیزي است که هتک آن جایز نیست، - جوهري، اسماعیل بن حماد، الصحاح، ص - 1895 و به پیرامون و گرداگرد خانه و عمارت و مکانی که حمایت و دفاع از آن واجب است و آنچه حرام شده و مس آن جایز نیست اطلاق می گردد. - امامی ، سیدحسن، فرهنگ عمید، ج2،ص - 931 و دراصل واژه ایست عربی از ریشه »حرَم« که به معناي منع و تشدید است . - ابوالحسن ، احمدبن فارس بن زکریا، معجم مقاییس اللغه، ص - 530 وبه صورت گسترده برهرچیز حرام و ممنوع اطلاق می شود و بنابراصال برمحدوده چاه و اطراف آن نیز اطلاق می گردد. - حموي، یاقوت، معجم البلدان ، ج2، ص - 299 حریم در عربی به دو صورت استعمال شده است:
الف - مفرد: که در این صورت به معناي شریک است. فیروزآبادي، محمدبن یعقوب، القاموس المحیط،ص - 35و به معناي چیزي که مس آن حرام است ونباید به آن نزدیک شد، چون اعراب جاهلی به هنگام طواف کعبه لباس خود را در آورده و برهنه طواف می کردند. به این دلیل که در آن لباسهاي گناه کرده بودند تا پایان طواف به آن لباسها نزدیک نمی شدند. - فراهیدي ، خلیل بن احمد، العین ص - 260
ب - مرکب: در اینجا حریم گاه به مال اضافه می شود و گاه به انسان. اگر حریم به مال اضافه شود به معناي اطراف و پیرامون است، مانند حریم چاه که به معنی زمین اطراف آن است که خاك چاه را در آن می ریزندیا براي آب دادن به حیوانات و مانند آن مورد استفاده قرار می گیرد و حریم خانه که به زمین اطراف آن گفته می شود که استفاده کامل از خانه به آن نیازمند است. - فیروزآبادي، محمدبن یعقوب، القاموس المحیط،ص - 58 اگر واژه حریم به انسان اضافه شود، به معناي چیزي است که باید از آن دفاع کرد و به خاطرش جنگید، در این قسم معانی مختلفی براي حریم به کار برده شده است. مانند . جان آبرو و اموال انسان و همچنین زن و بچه هایش .مجلسی، محمد تقی، روضه المتقین ج29،ص284
.3حریم درفقه
حریم در فقه به دو صورت اقتصادي واخلاقی مورد بررسی قرار می گیرد، جنبه اقتصادي آن به مال برمی گردد و جنبه اخلاقی آن مربوط به مالک مال است و لذا حریم به خود انسان نیز اضافه می شود. براین اساس فقها براي حریم دو مصداق ذکر کرده اند.
الف - در اموال که مصداق آن در باب احیاء موات مطرح شده است. علام حلی در این باره می فرماید: حریم اشاره است به مواضع نزدیک یک چیز که استفاده کامل از آن چیز نیازمند آن موضع می باشد. مانند : راه به سوي اب و محل ریختن خاك »چاه« و مانند آن. »علامه حلی، ابوالقاسم جعفربن حسن بن یحیی بن سعید، شرایع الاسلام ، ج3 ص - 351 امام »ره« می فرماید: اگرکسی زمین بایري را براي احداث خانه ، باغ، مزرعه یا غیر آن آباد کند، آن مقدار از زمین بایر اطراف آن که استفاده کامل از شیء احداث شده نیازمند آن است و عادتاً متعلق به مصالح آن است ، تابع شیء احداث شده بوده و حریم نامیده می شود . امام خمینی ،سیدروح االله ، تحریرالوسیله، ج2ص - .189 حریم هاي عمومی مانند : مسجد ، رودخانه ، جاده و مانند آن که مالکی ندارند مستلزم آن است که براي هریک حریمی در نظر گرفته شود که این حریم ناظر به جنبه اقتصادي است و اما جنبه اخلاقی حریم ، احترام به مالک آن است که افراد دیگر از تصرف در این مال ممنوع شده اند.
.4نگاهی اجمالی به حریم چاه ها
مراد از حریم عین ملک در مورد محوطه اطراف است که براي لاي روبی قنات و کشیدن آب چاه لازم است و مراد از حریم منافع ، محدوده ایست وسیع که صاحب چاه یا قنات می تواند دیگران را از احداث چاه یا قنات در آن بازدارد. درحریم چاه دوبحث مطرح است.
الف- حریم خود چاه که براي کمال بهره وري از آن می باشد.
ب- حدفاصل بین دو چاه
امام »ره« می فرمایند: حریم چاه آن مقدار زمینی است که در انتفاع از آن چاه یا به هر نحوي که براي آب دادن حیوانات معین کرده اند مورد نیاز باشد. یا حوز یا استخري جهت سیرآب کردن گوسفندان یا آبیاري مزارع که آب در آن جمع شود بسازند . ونیز آن مقدار از زمین که پس از لاي روبی قنات باید گل ها و انچه از چاه بیرون آورده می شوند آن جا ریخت . حریم چاهی که از آن براي شتران آب می کشند با چاه دیگر بنا بر تقر مشهور بین فقها از هر طرف چهل ذراع می باشد و دلیل آن روایتی است از امام علی - ع - که می فرماید : حدود چاهی که شتران از آن آب داده می شوند تا چاه دیگري که به منظور آب دادن شتران حفر گردیده ، چهل ذراع است.
صدوق، محمدبن علی بن بابویه ، من لا یحضره الفقیه ، ص.981 قمرو حریم منفعت چاه آب و نیز چشمه در روایات تعیین شده و طبق فتوا مشهور چنین است : حریم چاه آب شرب براي شتران چهل ذراع و چاه آب کشاورزي و غیر آن شصت ذراع از چهار طرف است. برخی احیاء محدوده یاد شده را مطلقاً خواه به احداث چاه یا غیر آن از زراعت درختکاري و مانند آن جایز ندانسته اند. قلمرو حریم چشمه ، قنات و چاه هزار ذراع در زمین سست و پانصد ذراع در زمین سخت است. حلی، ابوالقاسم جعفربن حسن بن یحیی بن سعید ، شرایع الاسلام، ج3، ص353
