بخشی از مقاله
چکیده:
حقوق شهروندی یکی از مباجث مهم مطروحه در دنیای معاصراست که در گذشته بدین صورت مطرح نبوده است اما با پیشرفت جوامع وتغییر حکومت ها وتدوین قوانین اساسی در اکثر کشورهای جهان وتغییر نگاه به انسان وحقوق وی مطالبه حقوق در میان اکثر ملت ها بیشتر وبرجسته تر شده است.در جوامع اسلامی مانند ایران که حکومتی را در تحت لوای دین تاسیس نموده بررسی آموزه های دینی مربوطه وبررسی جایگاه حقوق شهروندی وارکان اساسی آن مانند عدالت ،مساوات وآزادی به عنوان یک ضرورت لازم است دراین مقاله تلاش شده است تا به تبیین جایگاه حقوق شهروندی در قرآن وسنت ونیز جایگاه انسان وکرامت او بدون در نظر گرفتن اوصاف وپسوندهای اضافی واهتمام به اجرای عدل ومساوات ونیز آزادی که بدون وجود آن ها حقوقی ملاحظه نمی شود پرداخته شود وتأکید اسلام بر این حقوق بیان گردد.: قبل از پرداختن به موضوع حقوق شهروندی لازم است در باره جایگاه انسان دردین اسلام بحث وگفتگو شود .وتا زمانی که ارزش وجایگاه انسان به خوبی تفهیم نشود ،سخن گفتن در باره حقوق او زائد وبی فایده است.دراین مقاله تلاش می شود تا یک تعریف کلی وکامل از انسان وحقوق مطرح ودیدگاه اسلام در باره ی آن ونتایج وتأثیر ×آن در جامعه تبیین گردد.
-عضو هیئت علمی دانشکده الهیات ،دانشگاه تهران.
قرآن ارزش خاصی به انسان داده وجایگاه ویژه ای در بین دیگر مخلوقات به اوبخشیده است.ونیز تنها آفریده ای است که خداوند درباره ی ترکیب او از خاک واز روح سخن گفته است. - ص:71و - 72انسان هرچند در حیات وزندگی با دیگر موجودات مشترک است اما خداوند به سبب موهبت عقل اورا بر دیگر موجودات برتری داده ×است. در عین حالی که به غرایز برای ادامه ی حیات جسمانی نیازمند است واز این طریق رابطه اش را با مادیات ونیازهای جسمانی برقرار می سازد اما با استفاده از نیروی عقل به بهبود زندگی خود می پردازد وبه وسیله روح دمیده شده در او با عالم ملکوت وقدسی ارتباط بر قرار می نماید.
این توازن قوا واعتدالی که خداوند در وجود انسان به ودیعت نهاده است اورا وادار می نماید تا در زندگی بهترین مسیررا انتخاب نماید که از افراط وتفریط وجوروستم بدور باشد.توجه به هر دوبال وجودی انسان دارای فلسفه وحکمتی است که اگر به خوبی مورد توجه قرار گیرد به زندگی پراز آشوب ونابهنجار انسان بویژه در عصر حاضر سامان ونظم می بخشد. خداوند اشاره می کند که انسان را از یک نفس آفریده وهیچ تفاوتی در بین زن ومرد نیست - نساء - 1/ در هیچ کلام الهی یا نبوی اشاره ای به تمایز در بین زن ومرد ویا در بین نژادها وملت ها یافت نمی شود.
- حجرات - 13/ پیامبر بزرگوار اسلام به کرات اشاره نموده است که هیچ ملتی بر ملت دیگری برتری ندارد وهمه از آدمند وآدم از خاک آنچه که موجب بدبختی افراد بشر وگرفتاری های فراوان در جوامع مختلف شده است افراط وتفریط است که با توجه بیشتر به یکی از جوانب ساختاری انسان زندگی دنیوی ودینی اورا تحت تأثیر خود قرار می دهد. وعدم مراعات اعتدال در بین نیروهای وجودی انسان نه تنها زندگی فردی اورا با نقص واشکال مواجه می سازد بلکه زندگی ×جمعی اورا نیزدچار اشکالات فراوان می نماید.
این اخلال در توازن افراد است که منشأتعدی وتجاوز به حقوق دیگران وتبعیض وبی عدالتی در جامعه می گردد.پرداختن به جوانب روحی ورهاکردن جانب مادی دارای آثار منفی واز سوی دیگر حریص شدن در روی آوردن به مادیات ومظاهر دنیوی ، فسادهای بی شماری را پدید می آورد .این حق کشی ها وپایمال کردن وتضییع حقوق که در طول تاریخ وجود داشته است ناشی از اختلال در موازنه ی قوای موجود در کیان انسان بوده است .
لذا دین وپیامبر تلاش کرده اند تا همیشه این توازن مراعات گردد - قصص - 77/اسلام ضمن تأکید بر اعتدال وعدالت ، بر مراعات حقوق همگان اصرار ورزیده است.اعم از اینکه حق خداوند ،انسان خانواده ،جامعه ،همسایه ودیگر موجودات باشد. پیامبر - ص - فرموده است: "إن لربک علیک حقا ،ولنفسک ×علیک حقا ،ولأهلک علیک حقا ،فأعط کل ذی حق حقه" - صحیح بخاری - mاماحقوق شهروندی که امروز بسیار مورد توجه فعالان حقوق بشر قرار گرفته است .
موضوع تازه ای نیست ،بلکه قدمتی به تاریخ بشر دارد ،یعنی جزء لایتجزای تاریخ اوست واز آغاز آفرینش فرازونشیب های زیادی را پشت سر گذاشته است.واز شرائط مختلف زمانی ومکانی تأثیر پذیرفته است.شیخ محمد غزالی گفته است:فرانسویان ادعا می کنند که دیدگاه های حقوق بشری متعلق به انقلاب آن هاست در حالی که اسلام اولین دین ومکتبی است ×اصول حقوق بشررا تدوین نموده است وسیره ی پیامبر - ص - وخلفای راشدین بهترین الگوی آن است.
توجه اسلام به حقوق انسان تنها مربوط به یکی از مراحل زندگی او نمی باشد ویا یکی از ابعادزندگی اورا در بر نمی گیرد .از حقوق اقتصادی واجتماعی گرفته تا سیاسی وفرهنگی را شامل می شود .حقوق خداوند ،حقوق مردم وحقوق فردی وجمعی که انسان نمی تواند در هیچ مقطعی از ایفای حقوق مربوط به خود ودیگران کوتاه آید .در همین راستاست که دراسلام گناه مظلوم کمتر از ظالم نیست چون از حق خویش دفاع نکرده است.وانسان از دیدگاه اسلام هیچگاه نمی تواند از این حقوق به نفع هیچ کس تنزل نماید ،چه حق مسکن باشد یا ×خوراک وپوشاک ویا تحصیل ورفاه. از دیدگاه اسلام این حقوق یک ضرورت انسانی است واز این لحاظ جزء واجبات محسوب می شوند ،یعنی نه تنها به عنوان یک حق محسوب می شوند بلکه کسب ودفاع از آن ها یک فریضه دینی به شمار می آید.وهرگونه قصوری در این باره گناه محسوب می شود.
انسانیت انسان با حقوقش تلازم کامل داردودر همه مراحل وجود از جنین گرفته تا تولد وکودکی وجوانی ودوران سالمندی از حقوق کامل واساسی برخوردار است.از انتخاب مادر واسم زیبا گرفته تا حضانت وپرورش نیکو وایجاد فرصت شغلی ومراعات حرمت بزرگان وتجهیز وتکفین همگی یک سلسله حقوق به هم متصل برای حفظ کرامت جانشین خداوند در زمین اس"من لم یرحم صغیرنا ولم یؤقر کبیرنا فلیس منا".
اسلام برای حفظ حقوق وکرامت انسان مقاصد پنجگانه را وضع نموده است که شامل حفظ عقیده ،جان ،نسل،مال وعقل او می شود وحتی مجازات هایی را برای حفظ امنیت واستفاده از حقوقش قرارداده است ،یعنی مجازات ها را برای حمایت از حقوق انسان مقرر کرده است. پس وقتی که اسلام انسان را مورد تکریم قرار می دهد ،نگاهی به مذهب ،دین ،نژاد ویا ملت اوندارد - إسراء - 70/ این آیه حرمت هر انسانی را واجب می داند واحترام انسان مبتنی بر مراعات حقوق او در زندگی ،آزادی ،مساوات ،کار ،آموزش،مالکیت،شهروندی ،رفت وآمد وغیره ×می باشد.
