مقاله حقوق شهروندی نابینایان و کم بینایان در کتابخانه های عمومی

بخشی از مقاله

چکیده

افراد نابینا و کم بینا جزء جدایی ناپذیر مراجعان به کتابخانه هاي عمومی می باشند که می بایست به نیازهاي اطلاعاتی آنان پاسخ مناسب داده شود و حق تامین اطلاعات مورد نیاز آنان یکی از حقوق غیرقابل انکار می باشد که در حقوق شهروندي آن را از مصادیق حقوق اجتماعی می دانند. با بررسی مقایسه اي استانداردهاي موجود در زمینه خدمت رسانی کتابخانه هاي عمومی به نابینایان و کم بینایان با واقعیات موجود در کتابخانه هاي عمومی سطح کشور، چنین نتیجه گیري می شود که در حال حاضر سطح خدمات و امکانات ارائه شده در اغلب کتابخانه هاي عمومی کشور به نابینایان و کم بینایان فاصله زیادي از معیارهاي استاندارد، چه از حیث ساختمانی و فضاي فیزیکی و چه از حیث منابع، تجهیزات و امکانات داشته و می بایست با یک همت جمعی به رفع نقیصه هاي موجود اقدام نمود، چرا که از مهم ترین کارکردهاي کتابخانه هاي عمومی برطرف نمودن نیازهاي اطلاعاتی گروه هاي خاص، مانند نابینایان و کم بینایان می باشد و نمی توان افراد نابینا و کم بینا را از جامعه استفاده کننده از کتابخانه هاي عمومی مستثنی کرده و نسبت به حقوق اطلاعاتی آنان بی تفاوت بود.

کلید واژه ها:نابینایان و کم بینایان، حقوق شهروندي، نیاز هاي اطلاعاتی، کتابخانه هاي عمومی

مقدمه
در جوامع امروزي که تامین اطلاعات به عنوان یک حق اساسی براي هر فرد به شمار می رود، تهیه ي هاطلاعات مورد نیاز از بهترین و سریع ترین راه ممکن، یک هنر و توانایی مهم به شمار می آید. یکی از بهترین و موثرترین راه هاي به دست آوردن اطلاعات، مراجعه به کتابخانه هاي عمومی است. افراد می توانند در یک کتابخانه عمومی از امکانات متنوعی چون: مجموعه کتاب هاي قابل امانت، کتابهاي مرجع، نشریات جاري و گذشته نگر، بانک هاي اطلاعاتی پیوستهچهو ناپیوستهنه، اینترنت و غیره استفاده نموده و اطلاعات مورد نیاز خویش را به دست آورد.هه رسالت کتابخانه هاي عمومی سعی در تامین هرچه بیشتر و سریع تر اطلاعات مورد نیاز همه ي اقشار جامعه می باشد و براي نیل به این مقصود تلاش می کنند مجموعه منابع و خدمات خود را در دسترس تمامی افراد جامعه، از هر سن و طبقه اي، قرار دهند.

نابینایان و کم بینایان نیز به عنوان گروهی از افراد جامعه که داراي نیازهاي اطلاعاتی گوناگونی می باشند، از این قاعده مستثنی نیستند و با توجه به محدودیتی که به دلیل اختلالهدر قوه يهبینایی خود دارند، در دریافت اطلاعات از محیط پیرامونشان، مشکلات و سختی هاي مضاعفی را نسبت به افراد عادي متحمل می گردند و این مسئله بار مسئولیت کتابخانه هاي عمومی را در مواجه با این افراد بیشتر می کند.q آشکارترین مشکلات حسی به شمار می آید وهبه میزان زیادي می تواند انطباق فرد آسیب دیده با محیط پیرامونش را تحت تاثیر قرار دهد، ولی افراد داراي آسیب هاي بینایی نباید به این دلیل از صحنه فعالیت هاي اجتماعی کنار گذارده شوند.

آنان می توانند با استفاده ازتسهیلات، امکانات و تغییراتی در برنامه ها و مواد آموزشی، به تحصیل بپردازند و از خدمات اجتماعی و کتابخانه اي بهره مند شوند. - هورتون، جی. کلارك. من نابینانیستم فقط خوب نمی بینم. ص خاههه کتابخانه هاي عمومی می توانند با تغییراتی در ساختمان و محیط خود و تهیه منابع و تجهیزات مورد نیاز نابینایان و کم بینایان، شرایط مناسبی را براي استفاده آنها از خدمات کتابخانه اي فراهم نمایند.

منابع مورد نیاز نابینایان و کم بینایان در کتابخانه هاي عمومی
محدود بودن منابع مناسب براي نابینایان و کم بینایان و نیاز به دستگاه هایی خاص براي بهره برداري از این منابع، آنان را از دسترسیهبه اطلاعات مورد نیازشان و در نتیجه ي همگامی با سایر اقشار اجتماع، چه در فعالیت هاي شخصی و چه در فعالیت هاي اجتماعی، ناکام می گذارد. کتابخانه هاي عمومی باید شیوه هاي مناسب را براي دستیابی سریع و آسان به مجموعه هاي مناسب براي نابینایان و کم بینایان جستجو کنندوهدر عین حال باید تا حد امکان در صدد دسترس پذیر نمودن هرچه بیشتر مجموعه هاي منتشر شده يه چاپی با استفاده از یارابزارهاي مطالعه و سایر تجهیزات تبدیل و برگردان متون باشند. - تعاونی، شیرین. استانداردهاي ملی خدمات کتابخانه اي براي نابینایان.

ص ننآههعنگهاه لازمه ي پاسخ گویی مناسب و دقیق به مراجعان کتابخانه هاي عمومی، دسترسی به منابع و محمل هاي اطلاعاتی، در حداقل زمان ممکن است که بدین وسیله می توان به نیاز مراجعان پاسخ لازم داد. حال با توجه به کمبود منابع تولید شده براي نابینایان و کم بینایان اولین گام موثر می تواند فراهم آوري منابع مناسب باشد. بر اساس آمار منتشر شده، در سال مننگ همجموع تولیدات سازمان ها و کتابخانه هاي مختلف نابینایان ایران در حدود طخخهعنوان کتاب گویا و بریل بوده است که کمتر از چهدرصد عناوین منتشره شده در آن سال را تشکیل می دهد. - همان. ص نناهه در این میان کتابخانه هاي عمومی نه تنها نباید نقش حیاتی و محوري خویش را در ارائه يهخدمات به افراد نابینا و کم بینا فراموش کنند، بلکه باید با به کارگیري امکانات و تجهیزات مورد نیاز، به عنوان تامین کننده اصلی خدمات اطلاعاتی براي این افراد، به جمع آوري و حتی تولید منابع همخصوص نابینایان و کم بینایان هاقدام نمایند.

اگر یک کتابخانه يه عمومی نتواند متناسب با نیازهاي اطلاعاتی مراجعان نابینا و کم بیناي خود به مجموعه سازي بپردازد، در ایفاي رسالت خویش که اطلاع رسانی و اطلاع یابی به تمامی افراد اجتماع می باشد، ناکام مانده است. کتابخانه هاي عمومی هیچ گاه نباید تشابه نیازهاي اطلاعاتی افراد نابینا و کم بینا را با افراد عادي فراموش کنند و تنها به تهیه تعداد معدودي کتاب بریل و لوح فشرده یا چند فایل کتاب گویا بسنده نمایند. هه ضرورت تهیه و ارائه ي یک برنامه يهسنجیده و مناسب جهت تولید و فراهمهآوري منابع ویژه يهنابینایان و کم بینایان زمانی رخ مینماید که در کنار کمبود منابع مورد نیاز، کمبود تجهیزات لازم جهت بهره برداري از این منابع و هزینه بر بودن تهیه و نگهداري آنها براي کتابخانه هاي عمومی را نیز در نظر بگیریم.

در برنامه ریزي جهت تهیه و تولید منابع و فراهم آوري تجهیزات و امکانات سخت افزاري و نرم افزاريهلازم براي استفاده از منابع ویژه يهنابینایان و کم بینایان، تناسب مجموعه فراهم شده با نیازهاي جاري مراجعان را باید در نظر گرفت و آنچه را که بالفعل مورد نیاز است، در اولویت تهیه یا تولید قرار داد. هرگاه مراجعه کننده نابینا یا کم بینا به منبع اطلاعاتی خاصی نیاز داشت که در قالب هاي جایگزین موجود نبود،هوظیفه ي کتابخانه عمومی تبدیل آن منبع از بینایی به منبعی مناسب براي نابینایان و کم بینایان می باشد و می بایست تجهیزات مورد نیاز جهت بهره برداري از منبع تولید شده را نیز فراهم نمود.هه در تهیه یا تولید منابع مورد نیاز افراد نابینا یا کم بینا، مشورت با سازمان هاي خدمت رسان به این گروه، مانند سازمان بهزیستی و مجموعه

مددکاران آن، بسیار مهم بوده و از اتلاف وقت و هزینه جلوگیري نموده و موجب فراهم آوري مجموعه اي کارآمد و متناسب با نیازهاي اطلاعاتی مراجعه کنندگان نابینا و کم بینا خواهد شد. مراجعه کنندگان به بخش نابینایان و کم بینایان در یک کتابخانه عمومی باید علاوه بر کتاب هاي بریل و چاپ درشت، به منابع گویا یا ترکیبی از بریل و گویا دسترسی داشته باشند. کتابخانه هاي عمومی می بایست متناسب با تهیه ي منابع براي مراجعه کنندگان عادي خود، تهیه و تولید منابع براي نابینایان و کم بینایان را نیز در دستور کار خود قرار داده و یک تناسب منطقی میان رشد تمامی بخش هاي خود، هم از لحاظ منابع و هم از لحاظ امکانات در نظر بگیرند تا بتوانند بر کیفیت خدمات خود افزوده و در جذب افراد نابینا و کم بینا همانند سایر مراجعان، به موفقیت دست یابند.

آموزش نابینایان و کم بینایان جهت استفاده ي بهینه از کتابخانه هاي عمومی

آموزش مراجعه کنندگان نابینا و کم بینا جهت استفاده يهمناسب و بهینه از منابع و تجهیزات موجود بسیار مهم می باشد. کتابخانه هاي عمومی باید در مواجه با افراد نابینا یا کم بینا علاوه بر نقش اطلاع رسانی، به عنوان یک مرکز سواد آموزي، در راستاي کمک به خودآموزي این افراد و بهبود سطح آگاهی آنها عمل کرده و براي دستیابی به این هدف، نحوه استفاده از خدمات کتابخانه و منابع و امکانات آن را به مراجعه کنندگان نابینا و کم بیناي خود آموزش دهند. چگونگی استفاده از یارابزارهاي ویژه يهنابینایان و کم بینایان مانند رایانه هاي مجهز به نرم افزارهاي گویاسازي، مونیتورهاي لمسی، درشت نماي الکترونیکی، عینک تلسکوپی، ذره بین و غیره باید به نابینایان و کم بینایان متقاضی خدمات کتابخانه اي آموزش داده شود.

در زمان تهیه تجهیزات جهت بخش نابینایان و کم بینایان، علاوه بره توجه به عواملی چون کیفیت،هقیمت و دامنه يهکاربرد آنها،هتوجه به مسئله يه سادگی و راحتی آموزش نحوه استفاده و بهره گیري از آنها نیز بسیار مهم و حساس می باشد. همچنین انتخاب محل نگهداري و استفاده از این تجهیزات با میزان عمر مفید این وسایل و امکانات در ارتباط مستقیم می باشد. این تجهیزات و دستگاه ها باید در محلی قرار داده شوند که مراجعه کننده نابینا یا کم بینا بتواند بدون هیچ گونه ناراحتی و با حداقل محدودیت از آنها استفاده کند. در میان یارابزارهاي موجود، رایانه و نرم افزارهاي متنوع آن از موقعیت ممتازي برخوردار است و افراد نابینا و کم بینایی که دوره هاي لازم در زمینه کار با رایانه را گذرانده اند می توانند با کمک آن، میزان بالایی از اطلاعات را در حداقل زمان ممکن به دست آورند.

امکان استفاده از اینترنت و نرم افزارهاي گویاساز فضاي سیستم عامل ویندوز، این امکان را به کاربران نابینا و کم بینا می دهد تا بتوانند به تنهایی در فضاي مجازي وب جهان گستر به جستجو بپردازند و به اطلاعات مورد نیاز خود دسترسی یابند. همچنین وجود یارابزارهایی چون مونیتورهاي لمسی و چاپگرهاي بریل که قابلیت نصب به رایانه را دارند، امکان تهیه خروجی قابل استفاده براي نابینایان و کم بینایان را فراهم می نماید.

اطلاع رسانی به نابینایان و کم بینایان درباره خدمات کتابخانه هاي عمومی

یکی از مسائل مهم در ارائه يه خدمات به نابینایان و کم بینایان در کتابخانه هاي عمومی، مسئله زمان است و اینکه آیا اطلاعات مورد نیاز آنها را می توان در شکل و قالب مناسب و در زمانی ارائه نمود که براي آنان قابل استفاده باشد؟ - تعاونی، شیرین. استانداردهاي ملی خدمات کتابخانه اي براي نابینایان. ص چخ. - در این زمینه توجه به تبلیغات و آگاهی رسانی براي جذب نابینایان و کم بینایان به کتابخانه و پاسخ گویی به نیازهاي آنان بسیار مهم می باشد . محدود بودن آگاهی یابی و ارتباطات نابینایان و کم بینایان به نسبت افراد بینا و ناآگاهی خانواده هاي این افراد، موجب می شود که کمتر در جریان امکانات و خدماتی که در کتابخانه هاي عمومی برایشان فراهم شده است، قرار بگیرند. به این دلیل است که کتابخانه هاي عمومی در آگاهی رسانی و اشاعه خدمات خود به این افراد باید دقت بیشتري نموده و راهکارهاي جدیدي را به کار ببندند و هیچ گاه نباید به چند شیوه سنتی و تکراري بسنده نمایند.

 براي انجام تبلیغات و اطلاع رسانی به نابینایان و کم بینایان و خانواده هاي آنان در خصوص خدمات و امکانات کتابخانه هاي عمومی،علاوه بر استفاده از شیوه هاي رایج شنیداري و چاپ هاي درشت و بریل، می توان از ملاقات هاي حضوري با نابینایان و کم بینایان در سازمان هاي خدمت رسان به آنها، مانند سازمان بهزیستی اقدام نموده و حتی با محل سکونت آنها به صورت تلفنی تماس گرفته و یا حضوري مراجعه شود . مصاحبه حضوريه و آگاهی رسانی رو در رو می تواند در اشاعه خدمات کتابخانه هاي عمومی به افراد نابینا و کم بینا بسیار موثر و مفید باشد و این افراد را به استفاده از کتابخانه هاي عمومی ترغیب نماید. اطلاع رسانی به مددکاران، معلمان و خانواده هاي آنها نیز بسیار موثر بوده و در دستیابی به هدف جلب نابینایان و کم بینایان به کتابخانه هاي عمومی از اهمیت ویژه اي برخوردار می باشد.

نرم افزارهاي مدیریت اطلاعات کتابخانه و نیازهاي نابینایان و کم بینایان

یکی از نقاط ضعف کتابخانه هاي عمومی در خدمت رسانی به افراد نابینا و کم بینا، عدم سازگاري نرم افزارهاي گویاساز با نرم افزارهاي مدیریت اطلاعات کتابخانه می باشد که در عمل استفاده مستقل فرد نابینا یا کم بینا از فهرست منابع بینایی کتابخانه و جستجو در این منابع را غیر ممکن می سازد. این مسئله همچنین منجر به آن می شود که نتوان منابع مخصوص نابینایان و کمهبینایان را در اینگونه نرم افزارها وارد نمود. البته با توجه به اینکه در اکثر کتابخانه هاي عمومی نرم افزارهاي مدیریت اطلاعات کتابخانه جاي خود را به سایت هاي مبتنی بر وب می دهند، نرم افزارهاي گویاساز فضاي سیستم عامل ها با فضاي مجازي وب سازگاري بیشتري داشته وهاین مشکل تا حد زیادي برطرف می گردد.

مناسب سازي فضاي کتابخانه عمومی براي نابینایان و کم بینایان

در نظر گرفتن میزان عبور نابینایان و کم بینایان قبل از ساخت کتابخانه، ایجاد اتصال مسیرها به یکدیگر، ایمن بودن مسیرها براي نابینایان و کم بینایان از مزایایی است که باید در ساختمان کتابخانه هاي عمومی در نظر گرفت. - سعیدي رضوانی، نوید. مناسب سازي محیط شهري براي نابینایان و کم بینایان. ص ن - دسترسی مناسب نابینایان و کم بینایان به فضاهاي کتابخانه عمومی تاثیر مستقیمی بر استقبال و یا عدم استقبال آنها از خدمات این کتابخانه ها خواهد داشت. دسترسی راحت افراد نابینا و کم بینا به بخش هاي مورد نظر و عدم وجود موانع، موجب علاقه مندي بیشتر آنها به حضور در کتابخانه می شود.

براي رسیدن به این منظور، هنگام طراحی نقشه یک کتابخانه عمومی می بایست با کتابداران با تجربه و همچنین مددکاران افراد نابینا و کم بینا مشورت نمود و موارد مورد نیاز را شناسایی و نسبت به رفع موانع و در نظر گرفتن نیازمندي ها و در نتیجه نزدیک نمودن طرح به استانداردهاي موجود اقدام کرد.هه به عنوان مثال درهطراحی داخلی ساختمان یک کتابخانه يهعمومی باید به این نکته توجه کرد که یک فرد کم بینا با استفاده از تقابل وتضاد بافت هاي مصالح و رنگ ها قادر به شناسایی وضعیت محیط و مسیرها می باشد. بنابراین به کار بردن کف پوش هاي مخصوص، رنگ آمیزي متفاوت درب ها نسبت به دیوارها و به کار بردن رنگ هاي استاندارد کتابخانه اي در بخش هاي مختلف، بالاخص در ورودي ها و ایجاد تمایز میان رنگ دیوارها از کف ساختمان می تواند بسیار مفید و موثر باشد .

همچنین موانعی که موجب بروز مشکلات و حتی خطرات و صدمات براي افراد نابینا و کم بینا شده و دسترسی به بخش هاي مختلف کتابخانه را دشوار می نماید، باید برطرف شود . ورودي هايهکم عرض، پله ها و بالکن هاي فاقد نرده و حفاظ مناسب، ستون هاي عایق نشده، اختلاف سطح بین بخش هاي مختلف و استفاده از پنجره هایی که طمگهدرجه باز نمی شود، از جمله این موانع و مشکلات به شمار می روند که باید حتما در زمان طراحی و ساخت کتابخانه می بایست به اینگونه مسائل توجه ویژه نمود.