بخشی از مقاله
چکیده:
در گذشته نه چندان دور، دارایی های یک سازمان را فقط دارایی های مشهود یعنی ساختمان، ماشین آلات و سایر دارایی های مالی تشکیل می دادند. و همین دارایی ها ارزش شرکت را در بازار تعیین می کردند. ولی هم اکنون شرایط تغییر کرده است. در حال حاضر دارایی های نامشهود از اهمیت ویژه ای برخوردار هستند. این دارایی ها شامل سرمایه های انسانی، استراتژی و راهبردهای سازمان، طرح های صنعتی و آن چه که حاصل غیرمادی فکر، خلاقیت و ابداعات بشر است می باشد. اساس قراردادهای انتقال تکنولوژی، بر پایه مالکیت معنوی، فکری و حقوقی است که دارای ارزش مادی و تجاری بوده و مورد حمایت قانون قرار دارند. همین ارتباط بنیادی است که باعث شده حقوق مالکیت فکری یکی از اصلی ترین منابع قراردادهای انتقال تکنولوژی باشد. در این مقاله آشنایی با مفهوم حقوق مالکیت فکری و معنوی و انتقال فناوری و انواع این حقوق و رابطه قراردادهای اعطای حقوق مالکیت معنوی با حقوق رقابت تبیین می گردد.
واژگان کلیدی: حقوق مالکیت فکری، انتقال تکنولوژی، حقوق رقابت، مالکیت صنعتی، مالکیت ادبی و هنری
مقدمه
حقوق مالکیت فکری1 قرن ها است که ابتدا در سطح ملی و به تدریج در سطح بین المللی به منظور حمایت از نوآوری و خلق دانش و همچنین استفاده عموم مطرح بوده است. اکنون ظهور فناوری های جدید و از طرف دیگر مساله جهانی شدن و تجارت جهانی بر اهمیت و ضرورت مسأله فکری افزوده است.حمایت از صاحبان ابداعات و خلاقیت های فکری که از آن به حقوق مالکیت فکری تعبیر می شود، به عنوان یک ضرورت در زمینه های فناوری و هنر از 140 سال قبل شروع و با پیشرفت و توسعه تجارت به انواع و اشکال آن و خطرهایی که نقض این حقوق ایجاد می کند، افزوده شد. به طوری که هم اکنون علاوه بر قوانین داخلی کشورها، یک سازمان بین المللی به نام سازمان جهانی مالکیت فکری - وایپو - 2 - زیرمجموعه سازمان ملل متحد - با 24 کنوانسیون بین المللی تحت پوشش و یک موافقت نامه مهم بین المللی در چارچوب سازمان جهانی تجارت به نام موافقت نامه جنبه های تجاری مالکیت فکری برای تبیین موارد و اشکال و نیز مبارزه با نقض یا ناقضین این حقوق ایجاد شده است - بهشتیان، 1390، ص . - 63
امروزه نقش مهم حقوق مالکیت معنوی در تجارت بین المللی، سرمایه گذاری مستقیم خارجی و انتقال در اقتصاد کشورهایجهان، بر کسی پوشیده نیست. حقوق مالکیت در معنای عام خود، مجموعه قواعد و مقرراتی است که از فکر، خلاقیت و ابتکار بشر که دارای ارزش اقتصادی و قابل داد و ستد هستند حمایت کرده و در این راستا یک سری حقوق مادی محدود به زمان وحقوق معنوی دائم به پدیدآورنده آن اعطاء می نماید. امروزه تکنولوژی و دسترسی به آن یکی از ضرورت ها و شاخص هایاساسی توسعه اقتصادی به شمار می رود و از این رو است که مبادلات تجاری آن، به یکی از موضوعات عمده تجارت بینالملل مبدل شده است. - یادگار ،1388، ص . - 1
به طور کلی نظام مالکیت معنوی به عنوان یکی از مسائل زیربنایی اقتصاد جهانی و ابزاری مهم برای توسعه پایدار، برای کشورهای در حال توسعه و کمتر توسعه یافته معرفی شده است. همچنین حمایت قوی و موثر از حقوق مالکیت فکری عاملبسیار مهم و تعیین کننده در تسهیل انتفال تکنولوژی و جذب سرمایه گذاری مستقیم خارجی در بخش های مختلف اقتصادی است که برای توسعه پایدار امری حیاتی است - فطرس و نجارزاده،1388، ص . - 1کشورهای پیشرفته توجه ویژه ای به امر خلق و توسعه تکنولوژی دارند و در سطوح مختلف مدیریت تکنولوژی، برای آنبرنامه ریزی می کنند. اما در کشورهای در حال توسعه، به دلیل عقب ماندگی زیاد از این گونه کشورها و همچنین به دلیل عدمتوان در خلق تکنولوژی، پیمودن راه انتقال تکنولوژی با هدف پر کردن شکاف تکنولوزی، امکان ناپذیر است و برای موفقیتهر چه بیشتر در این زمینه، لازم است که علاوه بر آماده سازی زیرساخت های موجود، فرآیند انتقال تکنولوژی را با تمرکز بیشتری مدیریت کنند.
بخش اعظم رشد اقتصادی یک کشور در گرو رشد و توسعه تکنولوژیک آن است و انتقال تکنولوژی بهمعنی زنجیره ای از فعالیت های هدفمند به منظور به کارگیری مجموعه عناصر تکنولوژی در مکانی به جز مکان اولیه است وایجاد آن گام مهمی در مسیر صنعتی شدن و توسعه اقتصادی کشورهای کمتر توسعه یافته و در حال توسعه که قادر به تولید تکنولوژی پیشرفته نیستند، به شمار می رود. جهت دست یابی به اهداف استراتژیک توسعه و پیشرفت، تکنولوژی، انتقال تکنولوژی و مدیریت آنها به عنوان یکی از قویترین ابزار در کشورهای جهان مطرح می باشند. با توجه به رشد سریع تکنولوژی و نیز روند رو به رشد سرمایه گذاری در طرح های بزرگ عمرانی، بایستی از روش ها و ساختارهای نوین مدیریت انتقال تکنولوژی سود جست - اسکندری، چهارمین کنفرانس بین المللی مدیریت پروژه - .
در جریان چنین تحولات بی سابقه ای، حقوق مالکیت معنوی نیز به عنوان موضوع محوری و نقطه مرکزی همکاری ها درروابط اقتصادی و مبادلات تجاری کشورها در سطح بین المللی مورد توجه قرار گرفته است. امروزه، وابستگی تمامی بخشهایسیستم اقتصاد جهانی به یکدیگر، هر چه بیشتر بر اهمیت حقوق مالکیت معنوی می افزاید. چه این حقوق، زائیده پیشرفت تکنولوژی است و با فروش و انتقال تکنولوژی و واگذاری امتیاز، نشانه، الگو و حق تالیف ارتباط مستقیم دارد و در ایجاد ضمانت های حقوقی در مبادلات افراد، شرکت ها و کشورها به عنوان مخترع، مؤلف، فروشنده یا واگذارنده تکنولوژی و خریداریا گیرنده آن نقش اساسی ایفاء می کند. به همین دلیل، این حقوق جایگاه بسیار مهمی در رشد اقتصادی و توسعه صنعتی کشورهادارد - خاکپور، 1373، ص . - 110تکنولوژی که در دهه 60، به عنوان عامل استراتژیک توسعه ملی قلمداد می شد، امروزه به عامل استراتژیک در جهت کنترل تجارت بین المللی بدل شده است.
تکنولوژی علمی است که از طریق قوانین به صورت نوعی مالکیت خدشه ناپذیر درآمدهاست. واژه تکنولوژی، تنها به پروسه تولیدی یا محصولات تکنولوژی محدود نمی شود بلکه کلیه مراحل، رموز، داده ها واطلاعات حاصل از پژوهش و توسعه سرویس های مربوط به تکنولوژی پیشرفته و تکنولوژی پایه ای را نیز در برمی گرد.به طور کلی، تکنولوژی به دو بخش »سخت افزاری«1 و »نرم افزاری«2 تقسیم می گردد. بخش سخت افزاری تکنولوژی از تجهیزات و ماشین آلات تشکیل شده و بخش نرم افزاری آن تراوشات فکر انسان است و حمایت از آن بخش را حقوق مالکیتمعنوی برعهده دارد. حقوق مالکیت معنوی شامل مقرراتی است که حق بهره برداری مادی از یک فعالیت نو و مبتکرانه را ایجادمی کند و آن را مورد حمایت قرار می دهد. همچنین اعمال کنترل قانونی بر نحوه پخش، توزیع و تجاری کردن اطلاعات ونوآوری های جدید تکنولوژیک را مجاز داشته و در صورت هرگونه سوء استفاده، تکثیر بی اجازه و جعل و پخش آن مجازات هایی را در نظر گرفته است - همان منبع، ص . - 111
-1تعریف حقوق مالکیت فکری
معمولاً تصور از مالکیت، تصور اشیای مادی، قابل لمس و به ویژه اموال غیرمنقول است. از حدود 140 سال قبل، تصور جدیدی از مالکیت ایجاد شد و آن خلاقیت های ذهنی است، که می تواند به صورت کارهای هنری، اختراعات، نوآوری ها، علامات تجاری و شهرت ظاهر شود. وجوهی که برای خرید یک کالا می پردازیم همیشه برای مواد اولیه، کاغذ یا پلاستیک به کار رفته در آن نیست، بلکه بخشی از مبلغ پرداختی برای طراحی، حق اختراع، مارک و علائم مورد استفاده در آن است - بهشتیان، منبع پیشین،ص . - 68یکی از موضوعات مهم، تشخیص ماهیت حق آثار فکری است. در این زمینه تشتت آراء بسیار و موارد اختلاف زیادتر است به گونه ای که حتی در این بخش از حقوق، وحدت نظر وجود ندارد. برخی صاحب نظران آن را مالکیت معنوی و بعضی مالکیت فکری و یا خلاقیت - امامی،1372، ص - 193 و گروهی نیز آن را در مفهومی اعم از حقوق مالی، حقوق معنوی یا فکری نامیده اند. - صفایی،1350، ص . - 44
با توجه به ویژگی های این حق بهتر است آن را »حقوق فکری« یا »حقوق ناشی از خلاقیت های اندیشه«نامید. زیرا اولاً امتیازات متعلقه به آثار اندیشه در همه جا دارای مختصات مالی نیست، بلکه گاهی از مقوله حقوق غیرمالی محسوب می شود.ثانیاً حقوق معنوی در بسیاری موارد بر بدایع اندیشه اطلاق نمی شود، بلکه امتیازاتی را در بر می گیرد که با آثار اندیشه سنخیتندارد، مانند حقوقی که افراد در مقام تحمل خسارات معنوی، مستحق می گردند و این حقوق تحت همین عنوان در قلمرو مسئولیت های مدنی آمده است. - حاتمی ،1375، ص. - 12مالکیت فکری در معنای وسیع کلمه عبارت است از حقوق ناشی از آفرینش و خلاقیت های فکری آفریننده در زمینه های علمی، صنعتی، ادبی و هنری که از راه دانش، هنر یا ابتکار به وجود می آید.
براساس تعریف سازمان جهانی مالکیت فکری،مالکیت فکری عبارت است از حقوق قانونی ناشی از فعالیت فکری در زمینه های صنعتی، علمی، ادبی و هنری است - خداپرستو دیگران، 1388، ص . - 103 برخی در تعریف حقوق مالکیت فکری آورده اند که عبارت است از حقوقی که دارای ارزش اقتصادی و قابل داد و ستد بوده اما موضوع آنها شی معین مادی نیست بلکه فعالیت و اثر فکری انسان است - صفایی، 1379، ص. - 309 برخی دیگر نیز معتقدند: مالکیت فکری به صاحب حق انحصاری اثر، حق کنترل نسخه برداری و سایر کاربردها از آثار خلاقانه را برای دوره زمانی محدود می دهد. می توان تعریف کلی تری نیز ارائه داد. این حق مجموعه ای قوانین و مقررات است که در یک کشور، دامنه و شمول یک اثر یا نحوه عملکرد یک فعالیت را تعیین می کند. به تعبیری گسترده تر، مقررات و
