بخشی از مقاله
چکیده
یکی از شاخههای مطالعه در حوزه جامعهشناسی هنر، رویکرد بازتاب است که توسط ویکتوریا الکساندر مطرح و مورد بررسی قرار گرفت. رویکرد بازتاب با اندیشه اینکه هنر بیانگر واقعیتهای اجتماعی است، همواره شرایط اجتماعی در دورههای خاص را با توجه به آثار خلق شده در همان دوره، بازگو می کند و اثر هنری را متاثر از اجتماعی می داند که هنرمند در آن زندگی میکند. این مقاله با تاکید بر اهمیت رویکرد بازتاب در جامعهشناسی هنر، سعی دارد به بررسی ارتباط متقابل جامعه و با آثار گرافیک خلق شده بپردازد. در این راستا از روش توصیفی- تحلیلی و شیوه جمع آوری اطلاعات به صورت کتابخانهای استفاده کرده است. مقاله حاضر با بررسی پوستر های فرهنگی قبادشیوا، طراح نسل دوم گرافیک معاصر ایران، در طول سه دوره گوناگون از فعالیت هنری او، در پی پاسخ به این پرسش برآمده است که آیا پوسترهای فرهنگی قباد شیوا را می توان بازتابی از گفتمان های فرهنگی و ایدئولوژیک جامعه معاصر او تلقی کرد؟ برای دستیابی به این پرسش، تحلیل با رویکرد بازتاب در آثار او در سه برهه جدا از نظر تاریخی و اجتماعی - پیش از انقلاب- پس از انقلاب- زمان حال - صورت گرفته است که به نتایج متفاوتی در برهه زمانهای ذکر شده نائل شد، که نمایانگر دوره های مختلف اجتماعی، عقاید و دیدگاه های متفاوتی است که بر هنرمند و اثر او تاثیر چشمگیر و قابل مشاهده ای داشته و سبب تفکیک بصری این آثار در سه دوره مذکور شده است.
واژه های کلیدی : جامعه شناسی هنر، رویکرد بازتاب، قباد شیوا، پوسترهای فرهنگی
.1مقدمه
هدف از جامعه شناسی هنر، تحلیل رمز و راز نهفته در اثر و مرتبط ساختن آن با جامعه معاصر اثر می باشد. و از طریق دست یابی به معنای موجود در هر اثر می توان به درک جامعی از جامعه نائل شد و ویژگی های زمان مد نظر را باز شناخت. یکی از نظریه های مطرح شده در جامعه شناسی هنر،نظریه بازتاب است که توسط ویکتوریا الکساندر آمریکایی مطرح و مورد استفاده قرار گرفت. با استفاده از این رویکرد می توان مفاهیم حاکم در جامعه را با تحلیل هر اثر در زمانی خاص و ارتباش با گفتمان های حاکم بر جامعه را مورد مطالعه قرار داد. زیرا در این رویکرد عقیده بر این است که هنر حاوی اطلاعاتی درباره جامعه است و به طور کلی انشعابی از تحولات موجود در جامعه است.
بااستفاده از رویکرد جامعه شناسی مذکور سعی بر آن است که پوستر های هنرمند معاصر گرافیک ایران، قباد شیوا، را در سه دهه مورد بررسی قرار گیرد. در این راستا پرسش مد نظر این است که آیا پوسترهای فرهنگی قباد شیوا را می توان بازتابی از گفتمان های فرهنگی و ایدئولوژیک جامعه معاصر او تلقی کرد؟این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و شیوه گردآوری اطلاعات کتابخانه ای، با اتخاذ رویکرد جامعهشناختی به مقوله هنر، ارتباط حوزه گرافیک و جامعه را از طریق رویکرد بازتاب با شیوه جمع آوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای، بررسی می کند.تاکنون نوشتاری پژوهشی متعددی در خصوص جامعه شناسی هنر به نگارش درآمده اند. در این پژوهش تلاش شده تا از فحوای مباحث پیشین به استنتاج جدیدی در راستای فرضیه دست یافت.
کتاب » جامعه شناسی اثر هنری« به نگارش ویکتوریا الکساندر و ترجمه اعظم راودراد در سال 1390 توسط فرهنگستان هنر به چاپ رسیده است که توضیحات جامعی را درباره رویکرد بازتاب در جامعه شناسی هنر مورد بررسی قرار داده که در این پژوهش از آن سود برده شده است. همچنین منابع غنی دیگری نیز در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفته است از جمله مقاله جامعه شناسی اثر هنری از اعظم راودراد که در نشریه فرهنگستان هنر ارائه شده است و مقاله پیوند سینمای ایران با واقعیت که از منظر نظریه بازتاب به بررسی مطالعات سیاسی در سینما بین سال های 1374 تا 1384 پرداخته و در سال 1392 در نشریه جامعه شناسی هنر و ادبیات توسط تقی آزاد ارمکی و دیگر نویسندگان به چاپ رسیده است.
.2رویکرد اجتماعی بازتاب
رویکرد بازتاب1بر این ایده استوار است که هنر همواره چیزی درباره جامعه به ما می گوید. در این رویکرد تحقیق بر آثار هنری متمرکز می شود تا دانش و فهم ما را از جامعه ارتقا دهد. رویکرد بازتاب پیشینه ای طولانی و قابل احترام در جامعه شناسی دارد - الکساندر، - 1390:55 بر اساس این تئوری هنر ها واقعیت را به رمز برمی گردانند و آنچه را در جامعه وجود دارد به صورتی نمادین و رمز گونه به نمایش می گذارند .محتوای آن از جامعه نشات می گیرد.در این رویکرد عقیده بر این است که هنر حاوی اطلاعاتی درباره جامعه است مثلا اگر علاقه مند به مطالعه وضعیت اقلیت های قومی در جامعه باشیم با تماشای فیلم های تلویزیونی از نحوه بازنمایی گروه های اقلیتی اطلاع خواهیم یافت.
ویکتوریا الکساندر2 معتقد است: » رویکرد بازتاب در جامعه شناسی هنر مشتمل بر حوزه ای گسترده از تحقیقات مبنی بر این عقیده مشترک هستند که هنر آیینه جامعه است یا هنر به واسطه جامعه مشروط شده یا تعین می یابد. - راودراد،. - 1383:69 قسمت دوم تعریف الکساندر به این صورت مطرح می شود:»هنر به واسطه جامعه مشروط شده و تعین می یابد به زبان دیگر هنر حاوی اطلاعاتی درباره جامعه است.ریشه رویکرد بازتاب توسط بدین صورت شناخته می شود »یکی از نظریه های بازتاب ریشه در مارکسیسم دارد که معتقد است فرهنگ و ایدئولوژی هر جامعه - روبنا - ، روابط اقتصادی - زیر بنا - آن را بازتاب می دهد. این ایده کلید تحلیل فرهنگی مارکسیستی است - « همان:. - 55
.3دیدگاه های رویکرد بازتاب
رویکرد بازتاب به ادبیات متنوعی در حوزه جامعه شناسی هنر اشاره دارد که بر اساس مفروض محوری مشترک آنها هنر آیینه ای است که در برابر جامعه قرار داده شده است. آلبرشت دورر شش دیدگاه درباره شیوه بازتاب جامعه در هنر را در تحقیقات ادبیات و جامعه به شکل زیر دسته بندی می کند
1.دیدگاهی که می گوید ادبیات هنجارها و ارزش های یک جامعه را تجسم می بخشد.
2.دیدگاه روانکاوانه ای که می گوید ادبیات پاسخگوی نیازهای هیجانی و فانتزی های مشترک است.
3.دیدگاهی یونگی که می گوید ادبیات از ناخودآگاه جمعی سرچشمه می گیرد و بنابراین شبیه رویاست.
4.دیدگاهی با این فرض که ادبیات به تعبیری هگلی روح اساسی جامعه را بازتاب می دهد.
5.دیدگاه مارکسیستی که می گوید اشکال ادبیات محصول شرایط اقتصادی نخبگان یا طبقات رو به رشد است.
6.دیدگاهی که ادبیات را بازتاب روندهای جمعیت شناختی می داند.پیترسون - - 1979 تقسیم بندی دیگری از نظریه های بازتاب ارائه می دهد:
1. نظریاتی که بر این مسئله متمرکز می شوند که هنر چگونه کلیت جامعه را بازتاب می دهد.
2.مطالعات فروتنانه تری که مدعی اند هنر تنها فضای محلی خرده فرهنگ مصرف کننده آن را بازتاب می دهد.اگر طرح های البرشت و پیترسون را ادغام کنیم می بینیم که هنر حداقل به 12 طریق می تواند بازتاب جامعه باشد - همان: . - 68
.4مطالعه موردی : بررسی آثار قباد شیوا با تکیه بر نظریه بازتاب
برای بررسی رویکرد بازتاب در مطالعات هنری و بسط آن به حوزه ارتباط تصویری، از پوسترهای قباد شیو3، هنرمند گرافیست نسل دوم، استفاده شده است؛ ویژگی اصلی هنر شیوا، یعنی بازتاب و تجسم روح فرهنگ ایران از جمله مواردی است که بررسی بازتاب در آثار او را میسر میسازد . »ویژگی هنر شیوا این است که بر زمینههای فرهنگی و اجتماعی سرزمین خود استوار است. پوسترهایش سرشار از نقشهایی است که برای ما، بومی و اهلی شدهاند و معنای روایتهای اقلیمی و کهن را دارند. از این دیدگاه میتوان هریک از آنها را پنجرهای گشوده به بخش و برشی از زندگی اجتماعی و فرهنگی این سرزمین دانست - «قره باغی، . - 37 :1385
از این رو آثار قباد شیوا در سه بازه زمانی که ایدئولوژی اجتماعی و سیاسی متفاوتی برخوردار بودند یعنی دوره پیش از انقلاب اسلامی، پس از انقلاب، زمان حال تقسیم بندی شده و به تحلیل این آثار با توجه به ساختار فرهنگی هر دوره پرداخته شده است.»سیاست فرهنگی عبارت است از ارزش ها و اصول هادی و ناظر بر اقدامات و امور فرهنگی هر هستی اجتماعی. سیاست فرهنگی مجموعه ای از هدف های آرمانی، عملی و ابزاری است که گروهی آن را دنبال می کنند و قدرتی آن را به کار می برد - «مشبکی و خادمی، . - 136 :1387
.5تحلیل بازتاب پوسترهای پیش از انقلاب قباد شیوا
در بررسی رویکرد بازتاب در پوسترهای پیش از انقلاب قباد شیوا، بررسی ارتباط بین فرمهای متجلی در آثار وی با تحولات و فضای موجود در جامعه در آن تاریخ ضرورت مییابد. شروع طراحی پوستر قباد شیوا ازسالهای آغازین دهه 40 هجری شمسی است. این دوره مصادف با آغاز سیاست فرهنگی نوینی در جامعه است. در این دوره حکومت حاکم با ایدئولوژی گسست تاریخی از سلسلههای پیش از خود، به ایران باستان ارج مینهاد. در این دوران »ناسیونالیسم باستانگرا، دستاوردهای فرهنگی ایران قبل از اسلام را مورد تمجید قرار میداد و در طلب یک ایرانیت ناب از نوع ساسانی آن بود و از سوی دیگر به ماندگاری قوم ایرانی و فرهنگ آن در دوران اسلامی به غنای این فرهنگ تکیه داشت.
این ناسیونالیسم به شکل گزافگرایانه خود بر گمانی از ایرانیت ناب تکیه داشت که ناگزیر با اسلام به عنوان دینی بیگانه با ایرانیت ناب سر ستیز داشت و یا میخواست آن را نادیده انگارد یا اگر بشود یک دین ایرانی بیافریند یا دین گذشته ایرانی را دوباره زنده کند - « آشوری، » . - 190 :1376سیاست فرهنگی کشور در دوران پهلوی احیای سنت »خویش باستانی« در جهت »هویت جویی« بود و سیاست »هویت جویی باستان گرایانه« در راستای ایرانی کردن مدرنیته پیش می رفت؛ در این راه هنر نیز به عنوان بعدی اجتماعی، یکی از بخش هایی بود که در راستای اهداف حکومت قرار داشت - «ستاری، . - 5 :1385
