بخشی از مقاله
چکیده
این گفتار به بررسی و تحلیل دوگانگی سبکی در غزلهاي محمدحسین بهجت تبریزي »شهریار« خواهد پرداخت. فرضیه اصلی پژوهش پیش رو این است که غزلهاي شهریار به دو گونه غزل سنّتی - متأثر از غزلسرایان پیشین به ویژه حافظ - و غزل نو - برآمده از تجربه شاعرانه شهریار - تقسیم میشود و این دوگانگی غزلها در ساحت زبان و ذهن - اندیشه - نمود یافته است. براي آزمودن فرضیه، دو غزل به عنوانخُردهمتن از دیوان شهریار انتخاب شده و در دو محور زبان و اندیشه - محتواي غزل - مورد بررسی قرار گرفته است.
اطلاعاتی که به شیوه استقرایی به دست آمده تجزیه شده در نهایت به روش توصیفی تحلیلی نقد شده است. نتیجه پژوهش نشان میدهد که مجموعه غزلهاي شهریار از دیدگاه سبکی به دو گونه قابل تقسیم است و در برخی غزلهاي وي حتی این دوگانگی و تداخل سبکی در یک غزل نیز راه یافته است. شهریار در غزلهاي سنتی بیشتر به تقلید از پیشینیان به ویژه حافظ شیرازي نزدیک شده است و از زبان، اندیشه و زمان روزگار خود دور شده است اما در غزلهاي نو خویش با مخاطب امروزي همنوا شده از تجربه و شهود شاعرانه خود متناسب با زبان و فضاي جامعه معاصر سخن گفته است.
.1 مقدمه
میرمحمدحسین بهجت تبریزي »شهریار1285 - « 1367 ش. - یکی از چهرههاي نامآشناي شعر معاصر به ویژه غزل معاصر است. - - 1 در بیشتر منابع تحقیق در ادبیات معاصر ایران از اشعار فارسی شهریار و سه ساحت شعري او سخن رفته است و در نهایت او را شاعريسنّتی-پردازِ نوگرا معرفی کردهاند. - زرقانی، - 174 : 1387 آنچه که در کتابهاي ادبیات معاصر و نقد شعر بر آن اتفاق نظر هست عبارت است از اینکهشهریار زمانی در قلمرو غزل سنّتی فارسی به ویژه غزل حافظ شیرازي 726 - 791 ق. - دم زده، کوشیده است به سبک و سیاق خواجه شیراز نزدیک شود، او حدود یکصد و پنجاه و چهار غزل به اقتفاي خواجه سروده است از جمله »می معرفت، عشق مادرزاد، روح قدس، بادة وحدت و حاتم درویشان و .«... وجه غالب این ساحت تقلید و تتبع است و شهریار طرفی از این سبک برنبسته است.
- - 2 شهریار گاهی به فضاي شعر نیمایی نزدیک شده سعی کرده است با سرودن اشعاري در چهارچوب نظریه شعري نیما خود را شاعري امروزي بشناساند از جمله: »پیام به انشتین، مومیایی، نقاش، پیام دانوب، اي واي مادرم و...« کم و کیف سرودههاي این ساحت شعریش در قیاس با دیگر اشعار او اندك و گذرا است. وي بیشتر عمر شاعري خویش را به بیان تجربههاي شخصی و شهودي در قالب غزل مترنم بوده است و همین ساحت سوم، در غزلهایی مانند »حالا چرا، گوهرفروش، دستم به دامانت، سه تار من، زندان زندگی و «... زمینهساز شهرت و محبوبیت او در میان شاعران، منتتقدان و ادبدوستان شده است.
.1 .1 بیان مسئله
غزل وجه غالب کارنامه شاعري شهریار است. او به گواهی خود در مقدمه دیوان، مصاحبه و گفتگوهایش و نیز آراي پژوهشگران شعر معاصر، شاعري غزلسراست. در غزلهاي شهریار دو گونه غزل سنتی و نو قابل تشخیص است. این دو گونه غزل در دیوان شهریار منجر به دوگانگی سبکی در غزل وي شده است. فرضیهاي که جستار حاضر در صدد آزمودن آن برآمده عبارت است از اینکه دوگانگی سبکی غزل شهریار براي مخاطبان شعر وي ابتدا در محور زبان شعري نمود یافته است و سپس محور اندیشه و ذهن به تبع زبان نشانگر این دوگانگی شده است. در مجموع غزلهاي شهریار به دو شاخه کاملا جدا از هم سنتی و نو قابل تفکیک است و گاهی یک غزل او در فضاي بینبین سنتی و نو دچار نوسان و اضطراب است.
.2 .1 پیشینه پژوهش
دربارة زندگی محمدحسین شهریار و بررسی و نقد شعر او در منابع بسیاري سخن رفته است و پژوهشگران متعددي در زمینه غزلسرایی، مکتب شعري و جایگاه و پایگاه وي در ادبیات معاصر ایران اظهار نظر کردهاند که از جمله آنها به این موارد به اجمال میتوان اشاره کرد: کتابهاي مروري بر تاریخ ادب و ادبیات معاصر ایران - - 1379 از محمد حقوقی؛ جریانهاي شعر معاصر ایران - 1384 - از علی حسینپور جافی؛ چشمانداز شعر معاصر ایران - 1387 - از سید مهدي زرقانی؛ ادبیات معاصر ایران - 1389 - محمدرضا روزبه و ... در این آثار ضمن اشاره اجمالی به زندگی شهریار، درباره شیوة شاعري او و جایگاه او به عنوان شاعري سنتیگوي نوگرا که به جستجوي ورود به عرصه نوگرایی است سخن گفتهاند.
در برخی آثار نیز به صورت خاص به زندگی و شعر شهریار پرداخته شده است از جمله: به همین سادگی و زیبایی یادنامه استاد محمدحسین شهریار - 1374 - به اهتمام جمشید علیزاده؛ مرغ بهشتی زندگی و شعر سیدمحمدحسین بهجت تبریزي، شهریار - 1389 - از مریم مشرف و ... همچنین مقالههاي بسیاري درباره شهریار و شعرش منتشر شده است از جمله: »جلوههاي رمانتیسم در شعر شهریار - 1382 - « از باقر صدرينیا، »شهریار سنتگرایی رو به سوي نوگرایان - 1389 - « از علی سلیمی و محمدنبی احمدي و ... - 3 - اما دربارة دوگانگی و اضطراب سبکی شهریار کتاب یا مقاله مشخصی به دست نیامد و جستجوي نگارنده نتیجهاي در پی نداشت.
.3 .1 ضرورت و اهمیت تحقیق
شهریار از گویندگان سرشناس غزل معاصر است و در ادب معاصر ایران به مقامی دست یافته که روز ملی شعر به نام وي نامگذاري شده است. منتقدان درباره شهریار و فراز و فرود شعرش بسیار سخن گفتهاند و هر یک از دریچه دید خویش در صدد نقد و ارزیابی غزل وي برآمدهاند. به نظر میرسد یکی از راههاي داوري علمی درباره شعر شهریار، چشمانداز سبکشناختی است تا از این راه به دور از هیاهوي شهرت، با نقد علمی درباره غزل وي سخن گفته شود و این تمرین راه را براي شناخت و نقد شعر دیگر شاعران فراهم سازد. از سوي دیگر مطالعات سبکی در ادب فارسی بیشتر بیان کلیات و متکی به سبک دوره بوده و از سبک شخصی و نقد عملی سبکشناختی شعر کمتر سخن به میان آمده است.
.2 بحث
بر اساس آنچه پیشتر گفته شد شهریار در مجموعه اشعار سنتی خود شاعري غزلسراست و غزلهاي او دوبُعد برجسته دارد: نخست، تتبع و تقلید از شاعران پیشین به ویژه حافظ شیرازي و دیگر، بیان تجربههاي شخصی و شهودي. در ادامه براي نمایش این جنبهها و تبیین آنها دو غزل از شهریار بررسی و تحلیل زبانی و اندیشهاي خواهد شد و در نهایت مقایسه میان این دو غزل صورت خواهد گرفت تا دوگانگی سبکی غزل شهریار نشان داده شود.
.1 .2 شهریار و غزل سنتی
شهریار درباره قالبهاي شعر فارسی در مقدمه دیوانش سخن گفته است و به دفاع از آن همه قالبهاي کهن شعر فارسی در مقابل انتقاد نوپردازان پرداخته است. او قالب شعر را به منزله لباس انسان دانسته معتقد است همانگونه که تنها با تغییر لباس، ماهیت انسان دگرگون نخواهد شد تغییر قالب و فرم بیرونی شعر هم انقلابی در شعر ایجاد نخواهد کرد. وي با تأکید بر حفظ سنت ادبی شعر فارسی، به همه قالبهاي سنتی شعر فارسی مُهر تأیید زده است؛ اما از آنجا که خود شاعري غزلسرا است بیشتر بر ارج و اهمیت قالب غزل تکیه و تأکید نموده است:
این غزل ارث نیاکان و عجین با خون ماست آسمان با هرکه چیزي داده و با ما غزل
- شهریار، 1376، ج - 21 :3
