بخشی از مقاله
چکیده
هدف پژوهش حاضر پیش بینی خودپنداره بر اساس الگوهای ارتباطی خانواده - بعد گفت و شنود و همنوایی - در دانش آموزان دبیرستانی می باشد . بدین منظور ،در قالب طرح پژوهشی از نوع رگرسیون 170 نفر از دانش آموزان دختر دوره متوسطه منطقه یک شهر تهران در سال تحصیلی 91-92، با روش خوشه ای چند مرحله ای تصادفی انتخاب شدند و به پرسشنامه های الگوهای ارتباطی خانواده ریچی و فیتز پاتریک - 1994 - و خود پنداره کمارساراسوت - 1981 - پاسخ دادند. برای بررسی پایایی این ابزارها ازآلفای کرونباخ و برای بررسی روایی از روش تحلیل عامل استفاده شد که هر دو پرسشنامه پایایی و روایی خوبی را نشان می داد.یافته ها با استفاده از روش تحلیل رگرسیون بررسی شده است.نتایج تحلیل آماری یافته ها نشان داد که بین خودپنداره و الگوی ارتباطی خانواده همبستگی وجود دارد - - sig<0.05 و این دومتغیر رابطه معناداری با یکدیگر دارند.
کلید واژه ها : پیش بینی ، خود پنداره ، الگوهای ارتباطی، گفت و شنود، همنوایی.
مقدمه
خانواده اولین نظامی است که فرد در آن چشم باز می کند و از آن تأثیرمی پذیرد. مطالعه خانواده به شناخت ما از افرادی که در آن پرورش می یابند، کمک می کند. تعاملات و ارتباطات خانواده و نوع و شیوهی تربیت خانواده بر تواناییها و رفتارهای افراد و در نتیجه خودشناسی اعضای آن اثرمی گذارد - کشتاران ،. - 1388در واقع خانواده یک نظام طبیعی و اجتماعی است که افراد خواسته یا نا خواسته به آن وابسته اند و اولین کانونی است که فرد در آن احساس امنیت می کند و حمایت می شود . ساخت و فضای روانی خانواده و روابط بین اعضای آن به گونه ای خاص عملکرد و رفتار فرد را در جهت رویارویی با مسائل و مشکلات ترس ها نگرانی ها و سایر محرک های ناخوش آیند قرار می دهند اما متاسفانه بروز تحولات فرهنگی و اجتماعی ، اقتصادی چشم گیر در کشور موجب شده که در سالهای اخیر ارتباط کمتری بین والدین و فرزندان وجود داشته باشد .
در واقع عدم برقراری تماس های کلامی و غیر کلامی بین والدین و فرزندان خود می تواند مانع جدی و عامل باز دارنده مهمی برای رشد به هنجاری در رفتار های روان شناختی فرزندان باشد از میان مهمترین پدیده های روانشناسی که نقش تعیین کننده در زندگی فردی و اجتماعی دارد خود پنداره است - کاوسیان و کدیور،. - 1384به عبارت دیگر یکی از مهمترین عوامل موثر در زندگی که باعث برقراری ارتباط و تعامل بهتر با محیط شود ؛ شناختخودمیباشد.همانطور که اشاره شد یکی از شئون نفس ،خودآگاهی و خویشتن شناسی افراد از خودشان است .در منابع اسلامی آیات و روایات بسیاری وجود دارد که بر شناخت خود تأکید میکند، این شناخت تا حدی مورد اهمّیت است که حضرت علی - ع - آن را غایت معرفت معرفی میکنند4و هر کسی که خود را نشناسد در وادی گمراهی و نادانی قدم میگذارد.5
در تعریف خود پنداره میتوان گفت که خود پنداره، سازماندهی کلی ادراکات فرد نسبت به خود است که چند وجهی، سلسله مراتبی و نسبتا َثابت است - پورعبدلی، کدیور و همایونی، 109،. - 1387راجرز ،مازلو، آدلر، کوپر اسمیت و اریک اریکسون از جمله کسانی هستندکه به بررسی مفهوم خود پنداره پرداخته اند.به طور مثال راجزر - 1951 - خود پنداره را این گونه تعریف می کند:»ترکیبی سازمان یافته از ادراکات خود که مقبول آگاهی انسان است. این ترکیب مرکب از عناصری چون ادراک ویژگی ها و توانایی های شخصی، ادراکها و پندارهای خود در ارتباط با دیگران و محیط و ...می باشند - کمار ساراسوت ،راج ،ترجمه ی ابوالفضل کریمی ،1981،ص. - 2کمار ساراسوت - 1981 - 1خودپنداره را این گونه توصیف می کند: »خودپنداره شیوه فرد در نگاه به خود و راه تفکر ،احساس و رفتار« - کمار ساراسوت ،راج ،ترجمه ی ابوالفضل کریمی ،1981،ص. - 2
خود پنداره امری اکتسابی است. این نکته برای کسانی که مسئول پرورش فرد یا کودک در اوایل زندگی او هستند، به ویژه خانواده و والدین اهمیت دارد.واکنش دیگران ، مقایسه با دیگران، نقش های اجتماعی و همانند سازی از عوامل مؤثر دیگر در رشد خودپنداره به حساب میآید - حسن زاده، حسینی، مرادی، 1384،ص. - 3در این میان باید بیان کرد ترکیب بسیاری از عوامل باعث شکل گیری خودپنداره ی افراد می شود.یکی از این عوامل نوع رابطه و تعاملات در خانواده است. الگوی ارتباطی خانواده2 یکی از الگوهای مطرح در خانواده است که به تعاملات در خانواده ونقش آن در سازگاری مؤثر با محیط پرداخته است.اصولاً» مفهوم الگوی ارتباطی خانواده یا طرحواره های ارتباط خانواده، ساختارعلمی از دنیای ظاهری خانواده است که براساس ارتباط اعضای خانواده با یکدیگر واینکه اعضا چه چیزی به یکدیگر می گویند و چه کاری انجام می دهند و اینکه چه معنایی از این ارتباطات دارند، تعریف می شود - 3.«کشتاران،1388،ص. - 71
براساس پژوهش فیتزپاتریک و ریچی - 1994 - دو مفهوم جهت گیری گفت وشنود4 و همنوایی 5به صورت دو بعد کلیدی تعیین کنندهی چگونگی ارتباط اعضای خانواده در این نظریه است - کوروش نیا و لطیفیان،. - 1386»جهت گیری همنوایی به هماهنگی بین اعضای خانواده و اجتناب از تعارض ها و مجادله ها اشاره دارد؛در حالیکه در جهت گیری گفت و شنود فرزندان تشویق می شوند تا در مورد مسائل مختلف فکر و بحث کنند. - « سپهری ومظاهری،1388،ص. - 3براساس ترکیب این دو بعد چهار نوع الگوی ارتباطی درخانواده تعریف می شود:این چهار الگو عبارت است از الگوی کثرت گرا، الگوی توافق کننده، الگوی محدود کننده والگوی بی قید.
-1خانواده های کثرت گرا:6در جهت گیری همنوایی پایین و در جهت گیری گفت وشنود بالا هستند.
-2خانواده های توافق کننده:7 در دو بعد همنوایی و گفت و شنود بالا هستند .8 - کشتاران، - 1388 و - جوکار و رحیمی، . - 1386
-3 خانواده های محدودکننده:9جهت گیری همنوایی بالایی دارند اما درجهت گفت و شنود پایین هستند.
-4خانوادههای بی قید:10در هر دو بعد جهت گیری همنوایی و گفت و شنود پایین هستند . - جوکار و رحیمی، . - 1386
خودپنداره و الگوهای ارتباطی در اسلام
از مسائل مهم انسان و شاید مهمترین آنها، شناخت خود انسان است. آدمی قبل از آنکه به شناخت جهان پیرامون خود و نیک و بد آن بپردازد،باید خود را بشناسد و گنجینه های فطرت و نهاد خود را کشف نماید و آنها را به کمال برساند و امیال نفسانی و شهوانی خود را تعدیل کند. در این صورت است که به بزرگ ترین سعادت نایل می شود. اما اگر غفلت بورزد و استعدادهای خود را نیابد و شکوفا نسازد و فقط نیازهای مادی و امیال نفسانی و حیوانی خود را برآورد، گرفتار خسران می گردد و از مرتبه انسانیت به حیوانیت تنزل می کند - کاوسیان و کدیور،. - 1384اسلام به خانواده به صورت عمیق و گسترده نگریسته است و برای بهتر شدن عملکرد آن یک سری روابط بین اعضای خانواده و شناخت هر یک از اعضای خانوداه به خصوص فرزندان وجود دارد .
چون خانواده عنصری مهم در ساختار شخصیت انسانی دارد ؛پس اگر فضای آن سالم و خالی از آلودگی باشد؛بدون تردید نتایج آن نجات از بیماری های روانی و عقلی است که از مهمترین فجایع و دشواری های انسانی است ،خواهد بود. اگر خانواده دچار اختلالات رفتاری و مشکل شود به بسیاری از عقدهای روانی و انحرافات اخلاقی دچار می شود .اما خانواده در دوران معاصر ،دارای پیودن و روابط نیکو نیست بلکه دچار تفرقه و جدایی شده است که به عوامل زیادی بر می گردد . شاید یکی از مهمترین آنها سستی و ضعف رد نظام تربیتی خانواده و جامعه و در واقع نوع روابط خانواده با یکدیگر باشد که باعث عدم خودشناسی بهتر شود.
متاسفانه در حال حاضر اکثر خانواده ها کمتر به تربیت دینی و اخلاقی فرزندان ،نوع سبک های تربیتی مورد استفاده، الگوهای ارتباطی با یکدیگر ،مسائل روحی وروانی، فکری و عاطفی و....فرزندان خود توجه می کنند.بی توجهی به این مسائل گاهی اوقات باعث فروپاشی وانحلال خانواده ها ،بی بند و باری،فرار زا خانه ،خودکشی و بسیاری از آسیب های اجتماعی دیگر می شود ؛چون بی توجهی به این مولفه ها باعث می شود که فرزندان به خصوص در دوره ی نوجوانی و جوانی نتوانند هویت صحیح و کاملی از خود داشته باشند و این باعث سردرگمی هویت و یا گسستگی هویت درآنها شده و نهایتا منجر به آسیب در خانواده و جامعه می شود - شریف قرشی،ترجمه راشدی،. - 1386
اسلام در روش تربیتی خود،انسانها را به الگوها ،ایده ها و نمونه های برتر توجه می دهد .تاثیر الگوها در ساخته شدن فرد و اجتماع بر کسی پوشیده نیست.اسلام برای ساختن خانواده شایسته و برتر، کاملترین برنامه را ارایه داده و از هیچ چیزی در این زمینه فرو نگذارده است. سوره فرقان آیه ی شریفه ی 174 آرمانی است که خانواده های اسلامی باید آن را تحقق ببخشند و صلاحیت الگویی اسلامی را برای تربیت شایستگان و خانواده های برتر برای مردم جهان به اثبات برسانند - یوسفیان،. - 1387بررسی الگوهای ارتباطی خانواده از موضوعاتی است که مورد توجه صاحبنظران رشتههای مختلف مانند روانشناسی، جامعهشناسی و رواندرمانگری قرار گرفته است.
اگر خانواده به دلایلی همچون فقر، بیسوادی، ناآگاهی اجتماعی و اقتصادی، و نداشتن تکیهگاه برای تأمین نیازهای مادی و معنوی، قادر به ایجاد روابط درست و سازگارانه نباشد، بهناچار اعضای آن برای تأمین نیازهای خود به خارج خانواده روی میآورند و در نتیجه، دچار مشکلات رفتاری، ارزشی، اخلاقی و هنجاری میشوند - حسینی،. - 1388مسئله خودپنداره و خانواده در دین مبین اسلام نیز جایگاه ویژه ای دارد و نقش اساسی در سعادت آدمی ایفا می کند . به طوریکه در روایات از خودپنداره به معرفه النفس - خودشناسی - تعبیر شده است. زمانی که انسان به باطن ذات خود رجوع می کند و خودش را می بیند - شرافت و کرامت خویش را احساس می کند - از همین جا احساس می کند که پستی و دنائت با این جوهر عالی سازگار نیست، از این روست که امام هادی - ع - می فرماید: من» هانت علیه نفسه فلا تأمن شرﱠه« آن کسی که در خود احساس کرامت نفس نمی کند از شرش ایمن مباش - مجلسی،ج75،روایت11،باب74، ص . - 300
در نقطه مقابل آن حضرت علی - علیه السلام - می فرماید: »من کرمت علیه نفسه هانت علیه شهوته«؛کسی که بزرگی و کرامت نفس خود را باور دارد، هرگز با گناه خود را نمی آلاید، یا در جای دیگر اینکه دنیا در نظرش حقیر می شود - مجلسی، ج 70، روایت 12، باب 46، ص .78همین شناخت صحیح از خود و معرفت نسبت به رابطه انسان با خالق است که او را به اوج قله انسانیت می رساند و از آن به بهترین معرفت ها تعبیر شده که در سایه این شناخت و با حرکت صحیح در سیر عبودیت و بندگی به لقای پروردگار نایل و به مقام فنای در او که قره العین اولیاء است راه خواهد یافت.در مورد خانواده و الگوهای ارتباطی نیز، اسلام خانواده را از مهمترین و اساسی ترین واحدهای اجتماعی می داند که بنای آن بر الفت و همدلی و همدمی استوار گشته و این بنا محبوب ترین بناها در پیشگاه خداوند است.
روابط آن بر مؤدت و رحمت پایه گذاری شده و گرمی کانون خانواده مورد توجه عمیق اسلام است.تعالیم اسﻻمی شخصیت واقعی انسان را مد نظر دارد و نیک بختی و سعادت زوجین را در سایه عقد و پیمان ازدواج با در نظر داشتن معیارهای انتخاب همسر تضمین می کند. در عین خواستاری لذت و خوشی برای زن و مرد ، روابط آنها را بر مبنای ضابطه اندیشیده ای قرار می دهد - صافی،. - 1389اسلام زندگی خانوادگی را بر مبنای حقوق و مسئولیت قرار می دهد و در آن وظیفه هر یک از اعضا معلوم و مشخص است در عین آن که گذشت و فداکاری زوجین برای گرمی کانون و استواری آن اصلی است. اسلام قائل است اصلاحات باید از خانواده ها شروع شود و زن و شوهر مسلمان باید بنای حیات اجتماعی را در خانواده پی ریزی نمایند.
خانواده نظامی دارد که از سوی خالق بشر، همان کس که به همه ریزه کاری ها و ظرافت و لطافت حیات او آگاه است و برای بشریت سعادت و نیکبختی می خواهد و در کارش اشتباهی و لغزشی نیست ، تهیه و تدوین شده است در نتیجه برای انسان بدبختی و تأسف و تأثری نخواهد بود و موجبات سکون و آرامش واقعی زوجین از هر سو فراهم است - قائمی،. - 1375در قرآن جایگاه خانواده برای اجرای رسالت و احترام مومنین تصریح شده و ابراز محبت به خانواده به عنوان حداقل لازم و غیر قابل چشم پوشی مورد توجه قرار گرفته. حتما برای ما الهام بخش خواهد بود که ما به خانواده بیش از پیش توجه کنیم.در واقع این صحبت ما در زمانی است که فرهنگ حاکم بر جهان بشریت و آن چه جاری است؛ اقتضا می کند که از خانواده فاصله گرفته باشیم. این تمدن غرب و زندگی شهری دشمنی با خانواده را به دنبال دارد - حسینی،. - 1388
