بخشی از مقاله
چکیده
توسعه فضایی نامتوازن و گسترش کالبدی شهرها که متاثر از عوامل مختلفی است، همواره یکی از مهمترین دغدغههای برنامهریزان شهری در زمینهی سیاستگذاریهای فضایی بوده است. در صورتی که این رشد، کنترل نشود، پدیدهای تحت عنوان پراکندهرویی که در جهت مخالف با توسعه پایدار است، پدیدار میشود. به همین منظور سعی شده است تا رهیافتها و سیاستهای کنترل این پدیده در مقاله حاضر تحت عنوان »راهبردهای کنترل گسترش کالبدی شهر« مورد شناخت و بررسی قرار گیرد.
مهمترین هدف این مقاله، تاکید بر اهمیت رهیافتهای کنترل رشد و گسترش کالبدی شهرها در زمینه برنامهریزی و مدیریت شهری است. این مقاله از نظر هدف، پژوهشی کاربردی است و به همین منظور، از روش مطالعه اسنادی استفاده شده است. در نهایت، پس از مطالعه و بررسی متون مرتبط با موضوع، میتوان نتیجه گرفت که گسترش کالبدی شهرها و پراکندهرویی به دو صورت مهار میشوند: گروه اول راهبردهایی نظیر تشدید شهری، توسعه میانافزا، نوشهرگرایی، شهر فشرده و رشد هوشمند، و گروه دوم سیاستهای محدود کنندهی رشد شهری مانند کمربند سبز، ناحیه رشد شهری، ناحیه خدمات شهری و محدوده اعمال قدرت فرامرزی.
-1 مقدمه
امروزه رشد جمعیت و شهرنشینی شتابان بویژه در کشورهای در حال توسعه مشکلات عدیدهای را فراهم آورده است. در همین راستا، دولتها، برنامهریزان و سیاستگذاران، همواره قوانین، سیاستها و راهکارهایی متفاوتی را در جهت مقابله با این معضلات به کار گرفتهاند. یکی از مهمترین این مشکلات، رشد و گسترش کالبدی لجام گسیختهی شهرها است که تمام ابعاد زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی شهر و محیط پیراشهری را تحت تاثیر قرار میدهند. به منظور درک بهتر از موضوع، شناخت مفهوم گسترش کالبدی شهرها ضروری به نظر میرسد.
-2 گسترش کالبدی شهرها
در نگرش سیستمی، سیستم کالبدی شهر را مجموعهای از فضاها، کاربریهای مختلف و شبکه ارتباطی بین آنها تشکیل میدهد. این سیستم تحت تاثیر سیستمهای دیگری نظیر جغرافیایی، اکولوژیکی، اقتصادی و ... به عنوان محیط سیستم خواهد بود. از سوی دیگر سیستم کالبدی شهر از زیر سیستمهای خود مانند انواع کاربری زمین، تراکمها، ترکیب کاربریها، عملکرد و کارآیی فضاها و ... هم تاثیر میپذیرد. این زیر سیستمها با ایجاد تعادل میتوانند به تحقق هدف سیستم - یعنی بهبود کمی و کیفی زندگی افراد - کمک کند یا موجب اختلال در عملکرد آن شود. امروزه این اختلال عملکردی، سیستمهای شهری را نامتعادل ساخته و سبب تخریب محیط زیست، از بین رفتن باغات، زمینهای کشاورزی و جنگلها و زیر ساخت رفتن این مناطق، تغییر عملکرد برخی کاربریها، کاهش عملکرد مراکز شهری و برخی فضاهای شهری و ... شده است .
[1] طبق نظر رهنماییٌ - 1370 - گسترش کالبدی عبارت است از »تحول سیما، ریخت و پیکر فضایی شهر توام با گسترش فیزیکی و در نتیجه رشد جمعیت و توسعه ساختوسازهای انسانی، اقتصادی، سیاسی یا کاربری اراضی - شبکه حملونقل، ارتباطات، فعالیتهای صنعتی و اقتصادی - و نیز تاسیسات و تجهیزات زیربنایی شهری از قبیل آب، برق، گاز و غیره .« از نظر زنگیآبادیٍ - » - 1371به افزایش کمی و کیفی کاربریها و فضاهای کالبدی - مسکونی، تجاری، مذهبی، ارتباطی و ... - یک شهر در ابعاد افقی و عمودی که در طول زمان انجام میگیرد گسترش کالبدی گفته میشود.« پس به طور کلی میتوان گفت گسترش کالبدی شهر به عنوان فرآیندی پویا و مستمر است که همواره بر جوانب مختلف زندگی شهری اعم از جنبههای اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، زیست محیطی و مدیریتی تاثیر میگذارد .[2] شهرها به تبعیت از عوامل مختلفی رشد فیزیکی مییابند، که این عوامل در جدول شماره 1 - ؛ - 2 مشخص شدهاند:
