بخشی از مقاله
چکیده
سهولت رفت و آمد در مرزهای جغرافیایی، برخورداری از امکانات رفاهی و تحصیلی بهتر، سیاستهای مشترک ایران با کشورهای عرب زبان مسلمان، اشتراکات دینی مذهبی و غیره موجب شده تا در چندساله اخیر تعداد زیادی از دانشجویان عربزبان از کشورهای عراق، یمن، سوریه، لبنان و ... به قصد ادامهی تحصیل به ایران آمده و زبان فارسی را بیاموزند. این امر فرصت مغتنمی را برای گسترش زبان فارسی و فرهنگ ایرانی در میان کشورهای مسلمانِ منطقهی خاورمیانه فراهم کرده است. با توجه به تعداد قابل توجه این دسته از فارسیآموزان و وجود اشتراکات خطی، زبانی، فرهنگی، دینی و ادبی میان آنها و فارسی زبانان، فرض نگارندگان بر این است که این پشتوانهی مشترک میتواند انگیزهای قوی برای یادگیری زبان فارسی در عربزبانها ایجاد کرده و از سوی دیگر به تسهیل آموزش زبان فارسی کمک شایانی کند، همچنین امکان تاثیرگذاری فرهنگ ایرانی را نیز بیشتر مهیا ساخته است. از این دیدگاه تدوین متون آموزشی خاص برای عربزبانها حائز اهمیت میگردد و برای رسیدن به هدف فوق مؤثر خواهد بود. بدین ترتیب نگارندگان پس از بررسی اشتراکات مذکور به صورت جزئی و با ذکر مثالهایی از متون و مفاهیم مشترک زبان و ادبیات فارسی و عربی، متون و محتواهای جدید و ویژهای را برای آموزش زبان فارسی به زبان آموزان عرب پیشنهاد کردهاند. این متون و محتوای آنها برمبنای محور قرآن، احادیث، ضرب المثلها، داستانهای مشابه رایج در زبان عربی فارسی، آثار ادبای دو زبانه و ... متکی است.
کلیدواژهها: آموزش زبان فارسی، تسهیل آموزش زبان- فارسی آموزان عرب، فرهنگ ایران، تدوین محتوای آموزشی زبان فارسی.
.1 مقدمه
پیوند زبان عربی و فارسی پیوندی دیرین و کهن است که پیش از ورود اسلام نتیجه همسایگی و روابط سیاسی و اقتصادی میان دو ملت عرب و ایران بوده و پس از ورود اسلام به واسطه همبستگی دینی، رشد عمیقتر و گستردهتری یافت.3 به گونهای که از دل این ارتباط، فرهنگ جدیدی با عنوان فرهنگ اسلامی پدید آمد . فرهنگ اسلامی در واقع به خوبی نشان دهنده تأثیر و تأثر و به عبارت بهتر اشتراکات ادبی، آداب و رسوم اجتماعی، باورها و عقاید دینی، ارزش های اخلاقی، فکری و فلسفی دو قوم عرب و ایرانی است.به زعم نگارندگان اشتراکات زبانی میان فارسی و عربی رامی توان در چهار بُعد عمدهی؛ اجتماعی، ادبی، مذهبی و خط و زبانی بررسی کرد. بدین ترتیب دربُعد اجتماعی »ضرب المثلها« شاخصترین گزینه مشترک میان فرهنگ ایرانی و عربی است. در بُعد ادبی نگارندگان، ارتباط دو جانبه ادبیات فارسی و عربی را در نظر داشتهاند؛ از اینرو به بررسی مضامین و موضوعات مشترک میان شعر فارسی و عربی پرداختهاند، یعنی آن دسته از اشعاری را بررسی کردهاند که دارای مضامین مشترک میان شاعران فارسی و عربی است.
همچنین بخشی را نیز به بررسی گونههای ادبی پرداختهاند که یا میان فارسی و عربی مشترک است یا تحت تأثیر این دو ادبیات در یکدیگر پدید آمد تا از خلال اشاره به این موضوعات و پشتوانهی ادبی مشترک میان ادبیات فارسی و عربی و گنجاندن این مباحث در کتب آموزشی، زبانآموزان عرب را به فراگیری هر چه بیشتر زبان و ادبیات فارسی تشویق کنند تا بتوانند ضمن آموزش زبان فارسی فرهنگ ایرانی اسلامی را هم به آنان منتقل کنند. در بعد دینی نمونههایی از حضور مضامین آیههای قرآن، نهج البلاغه و احادیث نبوی و ائمه معصومین در آثار شعرا و نویسندگان فارسی را بررسی کردهاند تا از خلال ذکر این نمونهها بتوانند به تأثیر دین، قرآن و فرهنگ دینی اسلامی در شعر ادبیات فارسی اشاره کنند. در بعد زبان و خط نگارندگان با توجه به اشتراکات زبانی و خطی فارسی و عربی، به طور خلاصه از واژه های مشترک و اشتراکات خطی بحث کردهاند. در ادامه به بررسی ابعاد فوق و ذکر نمونه هایی برای هر یک پرداخته شده است.
.2 ابعاد چهارگانه مشترک زبان فارسی و عربی
ابعاد چهار گانهی مشترک میان زبان فارسی و عربی شامل چهار بخش ضرب المثل، مضامین ادبی مشترک میان شعر فارسی و عربی، تجلی قرآن و احادیث در متون ادبی و اشتراکات زبان و خط میان فارسی و عربی است که به ترتیب مورد بررسی قرار میگیرد.
.1 .2 ضرب المثلهای مشترک میان فارسی و عربی
ضرب المثلها به علت روایی و انعکاس تجربه قومی و بیان نکات آموزنده اخلاقی و حکمی باورهای عموم مردم یک جامعه را طی دورههای مختلف نشان میدهد. به عبارت بهتر ضرب المثلهای هر ملت به خوبی میتواند خلقیات، عادات، اندیشهها، حساسیتها و یا علایق مردمان آن را نشان دهد و چون ضرب المثلها نشاندهنده رفتارهای بهنجار و نابهنجار، ارزشها و ضدارزشهای اجتماعی هستند که مردم آنها را پذیرفته یا رد کردهاند، از این حیث امثال و حکم بیش از ادب مکتوب و شعر و نثر، تجلیگاه اندیشههای اجتماع است. - ذوالفقاری، . - 28 :1386 در واقع برخلاف ادب رسمی کلاسیک که بیشتر بر اوضاع طبقه حاکم از جمله شاه، درباریان و اطرافیان او پرداخته و کمتر به زندگی عامه مردم توجه داشته، ضرب المثلها به طور مستقیم بیانگر وضع زندگی طبقات متوسط و فرودست جامعه است و علاوه بر این ضرب المثلها می توانند انعکاس دهنده زندگی امروز نیز باشند. - متقیزاده و نیکوبخت، . - 1393:296
همچنین از آنجا که ضرب المثلها به دلیل ایجاز و اختصار، روشنی و وضوح معنی و استفاده از تشبیه و کنایه، دلپذیرتر و آسانیابتر نسبت به سایر قسمتهای زبان میتوانند باشند. 1 با این توصیف، گنجاندن ضرب المثلها در محتوای کتب آموزش زبان فارسی، نه تنها برای فارسیآموزان عرب که برای سایر فارسیآموزان از آنجا که منبعی نسبتا مستقیم برای آشنایی با زندگی و فرهنگ اکثریت ایرانیان است میتواند به عنوان بستری جذاب همواره در کانون توجه ایشان قرار گیرد و از جایگاه ویژهای برخوردار باشد.نکته دیگر در اهمیت و ضرورت گنجاندن ضرب المثل در محتوای کتب آموزشی آن است که به آگاهی فارسیآموزان از کاربردهای ادبی و گفتاری واژههای فارسی در موارد مختلف نیز کمک میکند و مسأله قابل توجه در اهمیت این قسمت از زبان فارسی برای فارسی آموزان عرب این است که بخش قابل توجهی از ضرب المثلهای فارسی به لحاظ محتوا و مضمون و همین طور به لحاظ واژگانی با ضرب المثلهای عربی مشترکند که ارائه آنها از جهت آشنایی قبلی فارسی آموزان عرب فرایند یادگیری زبان فارسی را برای ایشان سادهتر میگرداند.
البته باید توجه داشت همچنان که ضرب المثلها میتوانند حاوی نوعی طرز تفکر، نگرش، اعتقاد، باور و تاریخچه بخصوصی باشند، از قضا بیشترین سهم را در انعکاس تفاوتهای فرهنگی دو زبان نیز برعهده دارند و از این رو فارسی آموز عرب با مقایسه ضرب المثلهای فارسی با عربی به اختلاف و تفاوتهای فرهنگی نیز پی خواهد برد و خود این مسأله در برجستهسازی بعد فرهنگی و کاربرد واژههایِ فارسیِ موجود در زبان عربی نیز به ایشان کمک کند. بنابراین ضرب المثلها هم از طریق تشابه و هم از طریق تفاوت فرایند یادگیری زبان فارسی را برای عرب زبانها سادهتر میسازد.
.1 .1 .2 ضرب المثلهای عام
ضرب المثلهای مشترک میان فارسی و عربی را به لحاظ موضوع و محتوا میتوان در چند دسته عمده تقسیم کرد.
دسته نخست، آنها که عمومیت بیشتری دارند و به گونهای جهان شمولترند و نظایرشان در زبان های دیگر نیز یافتمیشود مانند:
- مارگزیده از ریسمان سیاه و سفید می ترسد. من نهشته الحیه حذر الرّسن.
- بر گذشته حسرت خوردن خطاست. مافات فات. - محقق، - 126 :1386
- پز عالی، جیب خالی.بطن خاو و لباس زاه - ناصری، - 84 :1386
- حسود هرگز نیاسود.لیس للحسود راحه.
- تنهایی از همنشین بد بهتر است.الوحده خیرٌ من جلیس السوء. - محقق، - 126 :1386
- یک دست صدا ندارد.الید الواحده لا تصفّق.
- عاقبت جوینده یابنده بود.من جدّ وَجَد.
.2 .1 .2 ضرب المثلهای دینی
دسته دوم ضرب المثلهایی است که ریشه در متون مذهبی و دینی دارند. این ضرب المثلها به لحاظ مفهومی و محتوایی و همین طور لفظی، شیوههای مختلفی در زبان فارسی دارد.1 برخی از نمونههایی که میتوان ذکر کرد عبارتند از:
- عیسی به دین خود موسی به دین خود. لکم دینکم ولی دین.
- مومن آینه مومن است. المومن مرآت المومن.
- آخرین درمان داغ نهادن است. آخر الدواء الکی.
علاوه براین برخی از این ضرب المثلها که معادلی در زبان عربی ندارند از آنجا که تحت تاثیر مفاهیم و اصطلاحات دینی شکل گرفته اند باز میتواند برای عرب زبانها قابل فهمتر باشد. مانند:
- شکم گرسنه دین و ایمان ندارد.
- از تو حرکت از خدا برکت.
بت پرستیدن به از مردم پرست.
در کار خیر حاجت هیچ استخاره نیست. - ذوالفقاری، - 36 :1386
.3 .1 .2 ضرب المثلهای ادبی
دسته سوم ضرب المثلهایی است که بر زبان شاعران و نویسندگان جاری شده است. شاعران و نویسندگان همواره برای آن که به لطف سخن و شیرینی و رسایی کلام خود بیفزایند از ضرب المثل استفاده کردهاند و البته بسیاری از مثل نیز حاصل رواج اشعار معروف شاعران و نویسندگان است. - همان -
