مقاله راهکارهای توسعه و تعالی فرهنگ اسلامی از منظر قرآن کریم

بخشی از مقاله

چکیده
بدونشک توجه به آیات قرآن با رویکرد تمدنی و فرهنگی میتواند نقشی بیبدیل در اتوسعه و تعالی فرهنگ اسلامی داشته باشد. در این تحقیق به منظور استخراج راهکارهای توسعه و تعالی فرهنگ اسلامی از منظر قرآن کریم، این فرضیه مطرح میشود که دین میتواند بستری برای فرهنگ و فرهنگ بستری برای رشد و شکوفایی تمدن باشد. با توجه به وابستگی فرهنگ به دین و نقش آن در شکوفایی تمدن، قطعاً قرآن کریم به عنوان منبع اصلی دین اسلام راهکارهای توسعه و تعالی فرهنگ اسلامی را مطرح نموده است. برای بررسی این فرضیه از روش کتابخانهای به منظور بررسی اسناد استفاده شده و اطلاعات آن به روش توصیفی، تحلیل شده است.

یافتههای حاصل از پژوهش نشان میدهد، فرهنگ اسلامی از منظر قرآن یک سیستم پویاست که بر پایه توحید و یکتاپرستی و گزارههای مرتبط با آن استوار است. آیات با تأکیدی که بر روح و جوهره فرهنگ اسلامی دارند، با تربیت افراد نخبه و کارآمد زمینه ایجاد تمدن اسلامی مبتنی بر فرهنگ اسلامی را ایجاد مینمایند. توسعه و تعالی فرهنگ اسلامی مبتنی بر زیرساختهایی است که توجه به آنها در ارائه راهکارها ضروری است. با تکیه بر زیرساختها، طراحی فرهنگ راهبردی، طراحی فرهنگ تمدنساز، طراحی فرهنگ بینالملل توحیدی، طراحی سیستم حکومت الهی وطراحی روش از راهکارهای قرآن کریم در توسعه و تعالی فرهنگ اسلامی است.

کلیدواژگان: قرآن، اسلامی، تعالی، توسعه، فرهنگ.

مقدمه
سخن از توسعه و تعالی فرهنگ همان مرحله کمال و جامعه آرمانی بشر است که هدف همه پیامبران و اولیای الهی بوده و اراده خداوند بر آن است که روزی غایت تاریخ بشریت به سوی آن سوق پیدا کندهُوَ:»الﱠذِیأَرْسَسُولَهُبِالْهُدوَدِینِالِیُظْهِرَهُْحَقﱢعَلَی الدﱢینِکُلﱢهِوَلَوْالْمُشْرِکُونَکَرِهَ« - توبه: . - 33 با توجه به ارتباط دین با فرهنگ و تمدن میتوان گفت: مثلث زندگی بشر را دین، فرهنگ و تمدن میسازد به طوری که فرهنگ و تمدن را نزد هیچ قومی نمیتوان یافت، مگر آن که شکلی از مذهب در آن وجود داشته باشد - حجازی،1360ش، ص. - 58در این نوشتار با نگاه تمدنی به آیات قرآن کریم، به بررسی راهکارهای توسعه و تعالی فرهنگ اسلامی از منظر قرآن پرداخته شده است.

هرچند قرآن کریم به علت مبانی فکری عمیق در توسعه و تعالی فرهنگ اسلامی اثر داشته است؛ اما هنوز هم نگاه ما به آیات قرآن کریمو مطالعات روشمند در حوزه قرآن و نقش آیات آن در توسعه و تعالی فرهنگ اسلامی منشعب از قرآن میتواند از آیات و آموزه های قرآن مدلی استخراج نماید که به توسعه و تعالی فرهنگ اسلامی بینجامد. به همین سبب در پژوهش حاضر نقش قرآن در فرهنگسازی مطرح نیست؛ بلکه هدف بیان این مطلب است که قرآن چه برنامه و راهکارهایی را به منظور توسعه و تعالی فرهنگ اسلامی مطرح مینماید؟ به عبارت دیگر مقاله در صدد بیان این مسأله میباشد که رویکرد و نگاهمان را به قرآن و آموزه های آن اگر منسجمتر و روشمندتر کنیم، محتوای آیات میتواند به نهاد و الگویی تبدیل شود که به توسعه و تعالی فرهنگ اسلامی منجر شود.

روششناسی این پژوهش از نظر هدف، توسعهای و کاربردی است، بدین معنا که در پی به کارگیری ایده جدید استفاده از آموزههای قرآن به منظور ارائه راهکارهای توسعه و تعالی فرهنگ اسلامی است. حاصل این پژوهش ارائه پیشنهادها و راهکارهایی به منظور توسعه و تعالی فرهنگ اسلامی است که بر پایه زیرساختهای توسعه و تعالی فرهنگ استوار است. برای گردآوری دادهها و اطلاعات از روش کتابخانهایو اسنادی استفاده شده و در تجزیه و تحلیل اطلاعات و دادهها روش آن توصیفی تحلیلی است.

پیشینه تحقیق

درباره پیشینه موضوع باید گفت که پس از مراجعه به پایگاههای اطلاعاتی مانند: www.sid.ir و www.irandoc.ac.ir و شمارههای مختلف مجلات علمی و پژوهشی هیچ مقالهای که با بحث مورد نظر همخوانی داشته باشد، یافت نشد. هر چند در حوزه فرهنگ اسلامیمقالات متعددی وجود دارداما؛ هیچ یک این موضوع را از جنبه صرفاً قرآنی مورد مطالعه قرار ندادهاند. از سویی نگاه مقاله حاضر به قرآن و آیات آن نگاه تمدنی است در حالی که این گونه رویکرد در هیچ کتاب یا مقالهای دیده نشد.

راهکارهای توسعه و تعالی فرهنگ اسلامی

نقش فرهنگ در سمتدهی به منش و کنش انسان و ساماندهی مناسبتهای انسانی، انکارناپذیر است. فرهنگ مانند روح بر رفتار فردی و اجتماعی انسان سیطره دارد و چنان که فقدان روح، برابر با نیستی انسان است، فقدان فرهنگ نیز با فقدان جامعه انسانی مساوی است - رشاد، 1382ش، ص. - 143 با توجه به اهمیت فرهنگ در اسلام، قرآن کریم با تکیه بر زیرساختها و مبانی خاص خود راهکارهای توسعه و تعالی فرهنگ اسلامی را بیان مینماید. مطالعه آیات قرآن نشان میدهد با توجه به زیرساختها و مبانی، طراحی فرهنگ راهبردی، فرهنگ تمدنساز، قرهنگ بینالمللی توحیدی، و طراحی سیستم حکومت الهی، و طراحی روش توسعه و تعالی از راهکارهای مؤثر در توسعه و تعالی فرهنگ است که در ذیل از آن ها بحث می شود.

.1-4 طراحی فرهنگ راهبردی:

با توجه به آیات قرآن که توانایی تعامل، تحقق چشم اندازها، تولید تمدن و ارائه الهیات جهانی را مبانی توسعه و تعالی فرهنگ اسلامی میداند، طراحی فرهنگ راهبردی به منظور توسعه و تعالی فرهنگ اسلامی از راهکارهای ضروری است. فرهنگ راهبردی ناشی از تعامل »هویت« ، »ارزشها«، »نرمها« و »چشمانداز دید« است که مردم هر کشور از طریق آموزش و سایر راهکارهای جامعهپذیری آن را کسب میکنند - ترابی و دیگران،1390ش، ش54، ص. - 138 منظور از هویت تصویری است که مردم هر فرهنگ از خود دارند، به طور طبیعی برداشتی که مردمان یک فرهنگ از خود دارند و مسؤلیت و رسالتی که برای خود در صحنه جهانی قائل هستند، میتواند تمام برنامههای کلان سیاسی، نظامی و اقتصادی را تحت تأثیر قرار دهد. قرآن کریم به این موضوع اشاره و از مسلمانان به عنوان حاملان فرهنگ اسلامیا وَتَدْعُوا إِلَیمخواهدالسﱠلْمِکهخودوَأَنتُمُرادرجهان برترالْأَعْلَوْنَبدانند:» وَاللﱠهُ مَعَکُمْ وَلَن یَتِرَکُمْ أَعْمَالَکُمْ« - محمد: - 35 در جاییتَحْزَدیگرنیزُوَلاَمیاوَأَنتُمُفرماید:تَهِن»واالأَعْلَوْنَوَلاَ إِن کُنتُم مﱡؤْمِنِینَ« - آل عمران:. - 139

ارزشها عنصر دیگر سازنده فرهنگ راهبردی است و از منظر قرآن کریم ارزشها آن دسته از عناصر مادی و معنوی هستند که درسَخﱠرَفرهنگلَکُماسلایمﱠابیشترفِین أَلَمْالسﱠمَاوَاتِاهمیترتَرَوْاداند:»وَمَاأَنﱠفِیاللﱠهَالْأَرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَهً یُجَادِلُ فِی اللﱠهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَلَا هُدًی وَلَا کِتَابٍ مﱡنِیر« - لقمان: - 20، برخی از مفسران نعمت ظاهری را اسلام و نعمت باطنی را هر نیکی و حسنهای میدانند - ابن سلیمان، بی تا، ج3، ص - 436 و برخی نعمت ظاهر را مقام، قدرت و ثروت و نعمت باطن را عقل و معرفت الهی میدانند - شوکانی، 1414ق، ج4، ص. - 278 توحید، یکتاپرستی، معنویت، اخلاق، صلح و دوستی، کرامت انسان، علم و تکنولوژی، عدالت و ولایت از برترین ارزشهای معنوی فرهنگ اسلامی است که در بحث مفهوم فرهنگ از منظر قرآن به آن ها اشاره شد.

تَطَعْتُم مﱢنقدرتقُوﱠهٍنظامیوَمِنوسایلرﱢبَاطِجنگی» الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدْوﱠ اللّهِ وَعَدُوﱠکُمْنَوآخَمِنرِیدُونِهِمْ فِقُواْ مِن شَیْءٍ فِی سَبِیلِ اللّهِ یُوَفﱠ إِلَیْکُمْ وَأَنتُمْ لاَ تُظْلَمُونَ« - انفال: - 60، منابع کَالﱠذِینَانسانی» مِنْتَعُواْأَشَدﱠ مبِخَلاقِهِمْنکُمْقُوﱠهًفَاسْتَمْتَعْتُموَأَکْثَرَأَمْوَالاًبِخَلاَقِکُمْ کَمَا اسْتَمْتَعَ الﱠذِینَ مِن قَبْلِکُمْ بِخَلاَقهِمْ بِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِی الﱡدنْیَا وَالآخِرَهِ وَأُوْلَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ« - توبه: - 69،الْمَالُمالوثروت:وَالْبَنُونَ» ِیَاتُ الصﱠالِحَاتُ خَیْرٌ عِندَ رَبﱢکَ ثَوَابًا وَخَیْرٌ أَمَلًا« - کهف: - 46، از ارزشهای مادی مورد تأیید فرهنگ اسلامی واْ السﱡفَهَاء أَمْوَالَکُمُاست.خداوندمتعالالﱠتِیمالرا عاملجَعَلَقیاممیاللّهُداند:لا»لَکُمْ قِیَامًا وَارْزُقُوهُمْ فِیهَا وَاکْسُوهُمْ وَقُولُواْ لَهُمْ قَوْلًا مﱠعْرُوفًا« - نساء: - 5 این آیه شریفه قوام زندگی را در امر معاش با اموال میداند - طیب، 1378ش، ج4، ص14؛ طبرسی، 1372ش، ج3، ص. - 14

علامه خطاب این آیه شریفه را به جامعه اسلامی دانسته و مینویسد: »پس در آیه شریفه دلالتی است بر حکم عمومی که متوجه جامعه اسلامی است و آن حکم این است که جامعه برای خود شخصیتی واحد دارد که این شخصیت واحده مالک تمامی اموال روی زمین است و خدای تعالی زندگی این شخصیت واحده را به وسیله این اموال تامین کرده و آن را رزق وی ساخته است، پس بر این شخصیت لازم است که امر آن مال را اداره نموده، در معرض رشد وترقّیش قرار دهد، و کاری کند که روز به روز زیادتر شود تا به همه و تکتک افراد وافی باشد، و به همین منظور باید در ارتزاق با مال حد وسط و اقتصاد را پیش گیرد و آن را از ضایع شدن و فساد حفظ کند« - طباطبایی،1417ق،ج4،ص. - 172-171 در طراحی فرهنگ راهبردی این ارزشها باید مورد بررسی قرار گیرد.

به عبارتی در فرهنگ راهبردی به جهان بینی قرآن به عنوان لایه زیرین فرهنگ باید توجه شود - افروغ و دیگران، 1379ش، ص - 20 که شامل یک سلسله اعتقادات وبینشهای کلی هماهنگ در مورد جهان و انسان و به طور کلی درباره هستی است - مصباح یزدی، 1379ش، ص. - 12نرمها نیز از دیگر عناصر سازنده فرهنگ راهبردی هستند. نرمها مدلی از رفتار یا الگویی نمونه و صحیح از رفتار و هنجارها هستند که نقش بسزایی را در فرهنگ راهبردی ایفا مینمایند. قرآن کریم تحت عنوان »أسوه حسنه« از آنلَقَدْهایادمیکند:َانَ» لَکُمْ فِی ُسْوَهٌ حَسَنَهٌ لﱢمَن کَانالْیَوْمَیَرْجُوالْآخِرَاللﱠهَوَذَکَرَ اللﱠهَ کَثِیرًا« - احزاب:. - 21 و مراد از چشمانداز دید به عنوان آخرین عنصر شکل دهنده فرهنگ راهبردی، باورها و اعتقاداتی است که مردم یک فرهنگ از طریق آن به جهان مینگرند.

در فرهنگ اسلامی باور و اعتقادْغَهَ اللّهِ وَمَنْبهبرتر أَحْسَنُبودنفرهنگاسلامیمِنَ»اللّهِ صِبْغَهً وَنَحْنُ لَهُ عَابِدونَ« - بقره: - 125 و برتر بودن حاملان فرهنگ اسلامیحْزَنُوا وَأَنتُمُ» الأَعْلَوْنَ إِن کُنتُم مﱡؤْمِنِینَ« - بقره: - 139 وجود دارد و این چشمانداز سبب میشود که بحث حاکمیت دین ومَنُوا مِنکُمْ وَعَمِلُوافرهنگاسلاممطرحالصﱠالِحَاتِگردد:» لَیَسْتَخْلِفَنﱠهُم فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الﱠذِینَ مِنبْلِهِمْقَنﱠ بَعْدِلهُمْخَوْفِهِمْدِینَهُمُالﱠذِیأَمْنًاارْتَضَییَعْبُدُونَنِیلَهُمْ لَا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئًا وَمَن کَفَرَ بَعْدَ ذَلِکَ فَأُلَئِکَوْ هُمُ الْفَاسِقُونَ« - نور:. - 55بنابراین استخراج مدل فرهنگ راهبردی از آیات قرآن میتواند علاوه بر ایجاد فرهنگ اسلامی به توسعه و تعالی آن نیز بینجامد.

.2-4 طراحی فرهنگ تمدنساز
از منظر قرآن یکی از زیرساختهای توسعه و تعالی فرهنگ اسلامی، قابلیت و توانایی فرهنگ اسلامی در شکوفایی تمدن اسلامی است. در واقع نگرش قرآن به فرهنگ اسلامی، نگرش تمدنساز است. نگرش تمدنی یک نگرش فراگیر و جامع است و از طرفی نگاه تمدنی، نگاهی است که کارآمدی نظامهای اندیشهای از رهگذر آن رخ میدهد. در نگاه تمدنی است که شرایط برای نهادینه کردن اجتماعی یک فکر آن هم در گسترهای وسیع فراهم میگردد - کرمی فقهی و دیگران، 1386ش، ص. - 11فرهنگ اسلامی بعد نرمافزاری تمدن اسلامی و روح حاکم بر تمدن اسلامی است که توسعه و تعالی آن شکوفایی تمدن اسلامی را به ارمغان میآورد. توسعه و تعالی فرهنگ اسلامی را باید به گونهای طراحی و برنامهریزی نمود که مفاهیمی همچون توحید و یکتاپرستی، اخلاق، کرامت انسان، معنویت، علم، ارزشها و اعتقادات، عدالت، ولایت تبدیل به مدل، الگو و نظام احسنی شود که تولید فرآورده داشته باشد.

برترین فراورد این مدل و نظام، انسان وارسته اخلاقی است که قرآن از آن با عنوان عباد الرحمنوَعِبَادُیادمیکند:الرﱠحْمَنِ» الﱠذِینَُونَ عَلَی الْأَرْضِخَاطَبَهُمُوَالﱠذِینَهَوًْاوَإِذَإِذَاالْجَاهِلُونَذُکﱢرُو ابِآیَاتِقَالُواسَلَامًارَبﱢهِمْ ..... لَمْ یَخِرﱡوا عَلَیْهَا صُم ا وَعُمْیَانًاوَالﱠBذِینَ َزْوَاجِنَا وَذُرﱢیﱠاتِنَا قُرﱠهَ أَعْیُنٍ وَاجْعَلْنَاتﱠقِینَلِلْمُ إِمَامًا« - فرقان: - 74-63 ویژگی اصلی و تمدنساز عباد الرحمن بهرهبرداری صحیح از آیات قرآن کریم است. تنها با بهرهبرداری صحیح از آیاتالهی است که میتوان به توسعه و تعالی فرهنگ اسلام پرداخت.توسعه و تعالی تمدن تنها مرهون این افراد است. توحید، معنویت و اخلاق و سایر آموزه های فرهنگی قرآن، زمانی در جامعه نمود عینی مییابد که عباد الرحمنها زیاد شوند. نظام آموزشی و پژوهشی ما باید به این سمت حرکت نماید. به سمتی که روح فرهنگ اسلامی بر جامعه حاکم و انسانهایی وارسته و فرهیخته را وارد بخش سخت افزاری تمدن نماید تا با تولید علم و دانش، قدرت و ثروت به توسعه وﱢن بَیْنِ یَدَیْهِتعالی فرهنگوَمِنْتمدنخَلْفِهِاسلامیبپردازند:یَحْفَظُونَهُ» مِنْ أَمْرِ اللّهِ إِنﱠ اللّهَ لاَ یُغَیﱢرُ مَا بِقَوْمٍحَتﱠی غَیﱢرُواْاللّهُبِقَوْمٍابِأَنْفُسِهِمْسُوءًافَلاَ مَرَدﱠ لَهُ وَمَا لَهُم مﱢن دُونِهِ مِن وَالٍ« - رعد: - 11

قرآن کریم تنها راه طراحی فرهنگ تمدنساز را رعایت اصل توازن میداند. آیات قرآن زندگی مادی و معنوی انسان را به هم پیوسته و تفکیکناپذیر دانسته و کوشش دارد آن دو را به شیوهای متوازن پوشش دهد. اهتمام قرآن آن است که به زندگی مادی وَإِلَیانسانصبغهثَمُودَتوحیدیدهد:أَخَاهُمْ» صَالِحًا قَالَإِلَهٍ غَیْرُهُ هُوَ أَنشَأَکُم مﱢنَ الأفَاسْتَغْفِرُوهُرْضِوَاسْتَعْمَرَکثُمﱠُوبُواْمْفِیهَاإِلَیْهِ إِنﱠ رَبﱢی قَرِیبٌ مﱡجِیبٌ« - هود:. - 61 قرآن زندگی دنیا و آخرت آدمی را به هم وابسته میداند، هرچند یکی را هدف نزدیک و در عین حال وسیله و ابزار و دیگری راللّهِ الﱠتِیَنوعیأَخْرَ جَهدفوحیاتلِعِبَا دِهِحقیقیقُلْمیمَنْشمار د:وَالْطﱠیﱢبَاتِحَ ر »مَزِینَهَمِنَا الرﱢزْقِ قُلْ هِی لِلﱠذِینَ آمَنُواْ فِی الْحَیَاهِ ِیَامَهِ کَذَلِکَ نُفَصﱢلُ الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ« - اعراف: . - 32 در بینش قرآن علاوه بر توازن بین جسم و روح، دنیا و آخرت توازن قلب و عقل، و نفس و ماده نیز مطرح است.

در نگاه توحیدی قرآن همه پدیدههای هستی، از جمله دگرگونیهای اجتماعی، افزون بر دایره مشیت تکوینی خدا، مشمول روابط علی معلولی بوده، نقش اراده انسانی در پیدایش آنها پذیرفتهوَأَناست:لﱠیْسَ» لِلْإانِنسَإِلﱠا مَاسَعَی« - نجم:. - 39جهانبینی قرآنی یک منظومه کلان معرفتی و ارزشی برای راهبرد حیات انسان در ابعاد گوناگون بینشی و رفتاری در خود نهفته دارد که منبعی مولد برای ایجاد جامعهای متمدن و نمونه در تمامی جهاتوَکَذَلِکَابعادأُمﱠهًاست:ج»وَسَطًاعَلْنَاکُمْلﱢتَکُونُواْ شُهَدَاء عَلَی وَیَکُونَ الرﱠسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیدًا« - بقره:. - 143 فرهنگ تمدنساز تمکن مادی را مایه عزت و استقلال جامعه ایمانی میداند. در تعابیر