بخشی از مقاله
چکیده
» فنا « یکی از اصطلاحات عرفانی است که عطار در مثنویهاي خود - اسرارنامه ، الهی نامه ، منطق الطیر و مصیبت نامه - بسیار بدان پرداخته است . از دیدگاه وي فنا آن است که سالک از دنیا و ما فیها و وجود خود دست شسته ، مستغرق در حق گردد به گونه اي که اراده اش مقهور اراده محبوب گردد . شیخ نیشابور شرط وصول به فنا را انجام یافتن مقدماتی می داند که سالک در خلال آن ، صفات و اعمال ذمیمه - مهلکات - همچون : تکبر ، حرص ، حسد ، دروغ و ... را از خود دور کرده ، صفات و اعمال حمیده - منجیات - چون : اطاعت حق ، تواضع ، توکل ، قناعت و... را در پیش گیرد . پس از انجام این مقدمات راه هاي وصول به فنا را در پیش می گیرد . مهم ترین این راه ها از دیدگاه عطار عبارت اند از : -1 ترك دنیا و تعلقات آن -2 جهاد با نفس -3 داشتن درد -4 رفع خودي -5 ریاضت -6 عشق -7 لزوم وجود پیر . نگارنده در این مقاله با استناد به مثنویهاي عطار به بررسی و تبیین این راه ها اهتمام ورزیده است .
مقدمه:
یکی از مقاماتی که عطار در جاي جاي مثنویهایش به گونه اي بدان می پردازد و سالک را به وصول بدان فرا می خواند »فنا« می باشد. وي در منطق الطیر، آخرین وادي سلوك را که سالک باید براي رسیدن به قرب حق درنوردد »فقر و فنا« نامیده است. اهمیت این مقام بدان جهت است که پل وصول رهرو طریق حق به معشوق ازلیش، االله، می باشد. شیخ نیشابور در وادي فقر و فنا به تفصیل در این باره - فنا - سخن می راند: در این وادي سخن گفتن جایز نیست چرا که عین وادي فراموشی، گنگی، کري و بیهوشی است، »چه لازمه فقر و فنا نفی اوصاف و آثار است و بنابراین صد هزار سایه در یک خورشید گم شود یعنی کثرت در وحدت مستهلک گردد چنانکه وقتی دریا به جنبش کلی در آید و طوفانی شود نقشی بر روي آب پایدار نماند.«
- * این مقاله بخشی از پایان نامه اینجانب با عنوان » فنا و ارتباط آن با سعادت آدمی در مثنویهاي عطار « به راهنمایی استاد ارجمند آقاي دکتر تقی پور نامداریان در پژوهشگاه علوم انسانی است - فروزانفر، - 388:1374هر کس در این دریا گم شود پیوسته آسودگی نصیبش می گردد و بهرة دل از این دریا فراغت و آسایش است. اگر سالک را از این دریاي گم بودگی به خود باز گردانند صنع بین می گردد و او را به اسرار واقف می کنند.
سالکان کارآزموده و مردانِ مرد طریق حقیقت در اولین قدم بدین دریا فرو می روند. »شرط سیر در این دریا پاکی است، پاکان از وجود خود ناپیدا می شوند و جنبش ایشان عین جنبش دریاست ولی مردم ناپاك دراین دریا بند صفات خود می مانند... - «همان جا - به عنوان مثال زمانی که عود و هیزم را می سوزانند خاکستري که از آنها به جاي می ماند به ظاهر یکسان است اما در صفت بسیار متفاوتند. - عطار،» - 413:1383در »وادي فنا« رهرو خود را نیز فراموش می کند و مانند قطره در دریا، و فرد انسان در جامعه بشریت، فنایش عین بقایش می باشد... - «منزوي، - 69:1359
فنا از دیدگاه عطار:
شیخ نیشابور در بسیاري از موارد براي پرداختن بدین موضوع - فنا - از واژة فنا یاد می کند اما در موارد دیگري از عبارات و اصطلاحاتی از جمله: نیستی، ترك خودي، از جسم و جان برخاستن، سر مویی از وجود باقی نماندن، گم شدن در خود، قدم به عدم نهادن و از خود بیخود گشتن بهره برده است.به عنوان مثال:
از وجودت تا بُود مویی به جاي بی وفایت خوانم از سر تا به پاي
- عطار، - 262:1383
اول از هستی خود بیزار شو پس به عشق نیستی در کار شو
- همان، - 376:1388
می توان گفت مقصود عطار از فنا و عبارات و اصطلاحاتی که بدین مفهوم - فنا - به کار برده است، آن است که سالک نه تنها باید از ما سوي االله دست شوید بلکه هستی خود را نیز ترك گفته، مستغرق در حق شود. خودي و انانیتی نشناسد. به گونه اي که اراده اش مقهور ارادة محبوب و سراسر وجودش مسخّر وجود معشوق گردد. اصولاً »تمامی مقامات سلوك، خواه هفت مقام و خواه هزار مقام پله هاي عروج به ستیغ جنونِ از پس تهذیب و تزکیه آینده است.
آخرین مقام که فنا است، تحقق کامل جنون یعنی سقوط اوصاف حیوانی بشریت است که ثبوت آنها به حضور عقل بستگی دارد. - «پورنامداریان - 11:1382 عطار بر آن است که سالک براي رسیدن به فنا باید عقبه هایی جانکاه و سدهایی صعب العبور را پشت سر گذارد. چنانچه سالک از این مراحل به سلامت و موفقیت درگذرد، به فناي فی االله رسیده، باقی به بقاي حق می گردد؛ در غیر این صورت از وصول به فنا و در نتیجه دیدار معبود بازمانده، جهنم حرمان نصیب او می شود .
اما نکته شایان توجه این است که سالک براي رسیدن به فنا چگونه باید بزید؟ عطار صریحاً به این سؤال پاسخ نگفته است ولی می توان گفت تمام مفاهیم و افعال و صفات مثبت و قابل قبولی که براي انسان قائل می شود پله هایی براي رسیدن به فنا و نیل به کمال است . جهاد با نفس، ریاضت، داشتن درد و... براي انسانِ جویاي حقیقت عرفانی بیانگر طرز سلوك و شیوه اي براي زندگی است. هر کدام از این موارد مرحله اي براي رسیدن به فنا است.
از دیدگاه شیخ نیشابور وصول به فنا مستلزم انجام یافتن مقدماتی است که می توان آنها را به منجیات و مهلکات تعبیر نمود. از نظر وي منجیات، اعمال و اخلاق بایسته اي چون: اطاعت و عبادت حق، انصاف، تواضع، تحمل و بردباري و... است که سالک باید آنها را انجام دهد یا متخلق به آنها گردد و برعکس مهلکات اعمال و اخلاق ناشایستی چون: حرص، تکبر و غرور، دروغ، ظلم و ستم و... است که سالک باید از آنها احتراز کند. پس از انجام این مقدمات که در واقع شیوة زیست از دیدگاه عطار است راه هاي وصول به فنا رادرپیش گیرد.
مهم ترین راه هاي وصول به فنا از دیدگاه عطار عبارت اند از: -1 ترك دنیا و تعلقات آن : شیخ نیشابور در تذکره الأولیااقوال بعضی از مشایخ و عارفان را دراین باره نقل کرده است: فضیل عیاض گفت: »دنیا بیمارستانی است و خلق در وي چون دیوانگان اند و دیوانگان را در بیمارستان غل و بند بود. - «عطار، - 97:1380 ابوسلیمان دارایی گفت: »هر چیزي را کاوینی هست و کاوین بهشت ترك دنیا کردن است و هر چه در دنیاست. - «همان: - 283
دیدگاه عطار نسبت به دنیا دو گونه است: یکی آن است که دنیا را جایگاهی می داند که انسان، غرق در مطامع و تعلقات آن می گردد و تمام توجه خود را بدان معطوف می دارد به گونه اي که به تدریج غبار غفلت وجدان بیدار او را مکدر ساخته، التفات به مسبب الأسباب را به وادي نسیان می سپارد. چنین دنیایی، چیزي جز زندان، آشیانه حرص و آز، سراي مکر و تلبیس، تیول و بازار ابلیس و گلخن نیست. جایگاهی است که تعلق به آن، انسان را به ورطه هلاکت و غرقاب مذلّت سوق می دهد. چنین دنیایی، آتش افروخته اي است که در هر لحظه اي خلق را در لهیب قهر خود به خاکستر مبدل میکند.
