بخشی از مقاله
خلاصه
یکی از ویژگی های کشورهای در حال توسعه تمرکز شدید و عدم تعادل است، این ویژگی معلول نتایج سیاست های رشد قطبی به شمار می آید که در نتیجه این سیاست، تمام امکانات و قدرت در یک یا چند منظقه تمرکز می یابد و سایر مناطق به صورت حاشیه ای عمل می نمایند. برای ایجاد تعادل و به منظور شکل دادن فضاهای مناسب و همگون، بحث برنامه ریزی منطقه ای مطرح شده واولین گام در برنامه ریزی منطقه ای، شناخت نابرابری های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نواحی مختلف می باشد.
در این راستا این پژوهش به بررسی نابرابری های استان ها در سال 1389 و با استفاده از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی AHP و نرم افزار Excel پرداخت. برای این منظور 5 شاخص اصلی و 36 شاخص فرعی در نظر گرفته شد که این شاخص ها در زمینه خدمات، بهداشت، جمعیت، فرهنگی و آموزشی انتخاب گردیدند. رتبه بندی نهایی استان ها نشان داد در طی دوره مورد بررسی از لحاظ شاخص فرهنگی استان های تهران، اصفهان و خراسان رضوی توسعه یافته ترین استان ها هستند و استان های سیستان و بلوچستان و خراسان شمالی و ایلام جزء محروم ترین استان ها هستند.
از لحاظ شاخص آموزشی استان های تهران، اصفهان و خراسان رضوی رتبه های یک تا سه را به خود اختصاص دادند و استان های ایلام، خراسان شمالی و هرمزگان جز محروم ترین استان ها هستند. در زمینه شاخص جمعیت، بهداشت و خدمات استان های تهران، اصفهان وخراسان رضوی توسعه یافته ترین استان ها هستند و استان های سیستان و بلوچستان،ایلام وخراسان شمالی، جزء محروم ترین استان ها بشمار می آیند.
کلمات کلیدی: توسعه ,فرایند تحلیل سلسله مراتبی,شاخص های اجتماعی و فرهنگی
.1 مقدمه
رشد و توسعه به عنوان یک مقوله ی اقتصادی- اجتماعی، نخست به وسیله ی اقتصاددانان مطرح شد و سپس به علوم دیگر راه یافت. از جمله دشواری های همیشگی در بررسی ادبیات توسعه اقتصادی و دگرگونی های اجتماعی، مشخص کردن مفهوم توسعه و رشد است. توسعه را می توان فرآیندی سیاسی، اجتماعی و اقتصادی دانست که منتج از استانداردهای زندگی بوده و باعث بهبود سطح زندگی می شود - قدیر معصوم و حبیبی، . - 1383
فرآیند توسعه به حدی اهمیت دارد که باید به موازات رشد جمعیت قابل مشاهده باشد. به سخن ساده می توان گفت با توجه به این که هدف اصلی توسعه، حذف نابرابری ها است، بهترین مفهوم توسعه رشد همراه با عدالت اجتماعی است - هدر، . - 2000 در ایران بیش از سه دهه است که برنامه ریزان روش های گوناگون برنامه ریزی را از قبیل منطقه ای، فضایی و آمایش سرزمین مورد استفاده قرار داده اند تا با استفاده از این روش ها بر پتانسیل های اقتصادی، اجتماعی و محیطی در نواحی گوناگون، توسعه ای پایدار در عرصه ی ملی - منطقه ای برقرار کنند.
از جمله بخش هایی که در توسعه کشور ها و مناطق همواره مد نظر است، بخش کشاورزی است که این بخش در ایران، به دلیل تامین نیازهای غذایی کشور، از اهمیت بالایی برخوردار است. این درحالی است که در طول سال های اخیر، مشکلات روستاهای کشور باعث مهاجرت بی رویه، فقر گسترده، نابرابری در حال رشد روستاییان در مناطق روستایی شده است - رهنما، . - 1385 از این رو توجه به توسعه یافتگی بخش کشاورزی و در پیش گرفتن سیاست های مناسب در این زمینه، از جمله راه کارهایی است که موجب توسعه و رشد این بخش اقتصادی می شود.
هدف اصلی این مطالعه بررسی وضعیت توسعه یافتگی استان های کشور از نظر توسعه یافتگی بخش اقتصادی و زیر بنایی است. در زمینه توسعه یافتگی، مطالعه های گوناگونی صورت گرفته که در ادامه به ارائه بخشی از نتایج مطالعات انجام شده، پرداخته می شود. تقوایی و وارثی - 1390 - در مطالعه ای به تحلیل نابرابری های توسعه ی ناحیه ای در ایران به روش تاپسیس فازی پرداختند.
آنها به این نتیجه رسیدند شهرستان های شمیرانات، تهران و دماوند به عنوان توسعه یافته ترین شهرستان های کشور بیشتر در بخش های مرکزی کشور واقع شده اند. به طوری که بیشتر شهرستان های توسعه نیافته و محروم در مناطق حاشیه ای و مرزی قرار گرفته اند. کهنسال و رفیعی - 1388 - در مطالعه ای به سنجش درجه ی توسعه یافتگی کشاورزی شهرستان های استان خراسان رضوی به روش تاکسونومی عددی در چارچوپ 10 شاخص اصلی، به رتبه و درجه بندی شهرستان ها از نظر شاخص های گوناگون توسعه یافتگی کشاورزی استفاده شد.
نتایج مطالعه نشان داد که شهرستان های چناران، فریمان و سبزوار از درجه توسعه یافتگی کشاورزی بالاتری نسبت به دیگر شهرستان ها برخوردار است. هدر - 2000 - در مورد جغرافیای توسعه می گوید که چارچوبهای نوین توسعه با پذیرش دیدگاه هایی هم چون اجتماعات محلی، نقش مباحث جنسیتی، عدالت و دموکراسی، مشارکت، - - NGO سازمانهای غیردولتی شهروندی و مهمتر از همه محیط زیست و توسعه ی پایدار، بر رویکرد توسعه از پایین پافشاری میکند.
در جمع بندی کلی می توان گفت که در مطالعه های گذشته، از روش های گوناگونی همچون شاخص موریس، تاکسونومی، برنامه ریزی فازی و... برای تعیین توسعه یافتگی در ایران و کشورهای گوناگون استفاده شده است. تحقیقاتی که در خصوص توسعه ی روستایی و ناحیه ای انجام شده تا حدودی نزدیک به مطالعه کنونی است .
ولی در این مطالعه ها بیشتر میزان برخورداری روستاها و نواحی از امکانات و زیرساختها بررسی شده است و به صورت پراکنده، بعضی از شاخص های توسعه ی کشاورزی مورد استفاده قرارگرفته شده است. این مطالعه به عنوان یکی از اولین مطالعه ها در زمینه ی خاص توسعه اقتصادی و زیر بنایی است که در مورد استان های کشور انجام شده است.
فرآیند تحلیل سلسله مراتبی
روش های تجزیه و تحلیل سلسله مراتبی اولین بار توسط ساعتی بیان و در زمینه های مختلف همچون ابزاری برای تجزیه و تحلیل تصمیم گیری چند صفته با چندین گزینه و معیار مقایسه های جفتی و ماتریس جبری را برای وزن دهی معیارها به کار می برد، تصمیمات به وسیله وزن های بدست آمده از ارزیابی معیارها ساخته می شود - ساعتی . - 1980
بعد از سلسله مراتبی کردن ساختار مسئله ماتریس مقایسه های جفتی ساخته می شود. در این ماتریس عناصرaij=1/aij و بنابراین وقتی i=j ، aij=1 است. ارزش wi - برتری ها یا وزنها - ممکن است از 1 تا 9 متفاوت باشد و 1 اشاره به اهمیت یکسان و 9 اشاره به اهمیت مطلق یا خیلی پر اهمیت دارد. تفسیر هر عدد در جدول شماره 1، نشان داده شده است - قدسی پور. - 1371
ماخذ: قدسی پور،1371 در این مطالعه، برای انتخاب و الویت تصمیم گیری اهداف، در راستای رسیدن به توسعه یافته ترین استان از بین شاخص های ذکر شده
با استفاده از روش تجزیه و تحلیل سلسله مرآتبی - - AHP، دستیابی به این اهداف در سه سطح مورد بررسی قرار گرفت. سه سطح به ترتیب شامل سطح هدف، سطح معیارها و گزینه ها که به روش مستقیم مقدار آن را نمی توان تعیین نمود و براساس صفت یا گزینه هایی که در سطح سوم بیان می شود تعیین شد.در این مدل، معیارهای مورد نظر در سطوح مختلف با معیارهای در سطوح بالاتر برررسی گردید و براساس درجه اهمیت موجود، در یک ساختار سلسله مرآتبی قرار داده شد.
ماتریس مقایسه زوجی براساس نظر شخص تصمیم گیرنده تعیین می شود. ماتریس ها شامل ماتریس مقایسه های زوجی گزینه ها بر اساس معیار خدمات، ماتریس مقایسه های زوجی گزینه ها بر اساس معیار بهداشت، ماتریس مقایسه های زوجی گزینه ها بر اساس معیارجمعیت، ماتریس مقایسه های زوجی گزینه ها بر اساس معیارآموزشی، ماتریس مقایسه های زوجی گزینه ها بر اساس معیارفرهنگی و ماتریس مقایسه زوجی میان معیارها است. به طور کلی اساس روش AHP که در این مطالعه نیز استفاده شد به صورت زیر است - ساعتی، : - 1980
1. ساختن ساختار سلسله مرآتبی برای معیارها و گزینه های رتبه بندی استان ها
2. تعیین ماتریس های مقایسه زوجی برای محاسبه ی وزن معیارها و گزینه ها.
3. بررسی سازگاری سیستم
آزمون سازگاری برای ماتریس های مذکور زمانی که ناسازگار باشند، انجام می شود. آزمون سازگاری نشان می دهد که تا چه اندازه می توان به الویت های حاصل از ماتریس های زوجی اعتماد کرد. ناسازگاری در روشAHP توسط عددی به نام نرخ سازگاری مشخص می شود. برای تعیین نرخ ناسازگاری - جامعیت - برای هر جدول، ابتدا آن جدول نرمالیزه و سپس میانگین سطری گرفته می شود آنگاه میانگین سطری فوق در اعداد موجود در ماتریس فوق به صورت ستونی ضرب می شود و جمع سطری می گردد.
سپس حاصل جمع سطری بر بردار به دست آمده از میانگین سطری تقسیم و از خارج قسمت، میانگین گرفته می شود. عددی به دست می آید که آن را PD[ گویند. آنگاه عدد C.I طبق فرمول زیر محاسبه می شود. × رابطه &., PD[-n/n-1 - 1 - در این فرمول n تعداد سطرها یا ستون های ماتریس است. در مرحله بعد برای محاسبه نرخ ناسازگاری - C.R - مقدار عددی C.I بر عدد R.I که براساس جدول تعیین می گردد، تقسیم میشود - قدسی پور، . - 1370
تفاوتی که این تحقیق با سایر مطالعات دیگر دارد این است که در این تحقیق به جای محاسبه نرخ ناسازگاری از تحلیل حساسیت استفاده شده است تا نتیجه به دست آمده دقیق تر و قابل اطمینان باشد. برای این کار به هریک از معیار های کیفی رتبه های 1 تا 9 داده می شود و وزن نسبی و نهایی هر کدام محاسبه می شود. در این تحقیق زیر معیار 1 و 2 به صورت کیفی هستند.
