بخشی از مقاله
روانشناسی فضای سبز
چکیده
در روانشناسی محیط رفتار انسان تحت تاثیر عواملی چون پارامترهای فیزیکی محیط، داده های نمادین، داده های طراحی و روح محیط قرار می گیرد. بطور متقابل انسان نیز با رفتار خـود کـه ناشـی از جریانهـای فرهنگـی، اجتمـاعی و شخصـیتی اسـت بـر محـیط تـأثیر مـی گـذارد.
روانشناسی فضای سبز به عنوان شاخهای از روانشناسی محیط، مطالعه تأثیر عوامل فیزیکی فضای سبز بر رفتـار انسـان و همچنـین تـأثیر رفتـار انسان از جوانب مختلف بر چگونگی طراحی فضای سبز محور توجه قرار می دهد. فضای سـبز بـا کـاهش آلـودگی هـوا و آلـودگی صـدا، کاهش گرما و تعدیل دما و کاهش عوامل استرس زا مـی توانـد بطـور غیرمسـتقیم بـر رفتـار انسـان تأثیرگـذار باشـد. همچنـین بـا توجـه بـه کارکردهای درمانی، روانی و اجتماعی می تواند به طور مستتقیم بر رفتار اشخاص مؤثر باشد. انسان امروز مـی توانـد روح تـازه و مناسـبی را در کالبد دنیای ماشینی بدمد که زندگی در شرایط کنونی را مطلوبتر کند. به طوری که تمدن صنعتی را از یک سو تکامل بخشد و از سـوی دیگر فضایی تازه و بدیع بر آن حاکم کند تا توانایی های انسانی تا حد ممکن با رشد و طبیعت را برای زندگی بهتر با تغییـر و تطبیـق همـراه سازد. بنابراین با توجه و اهمیت دادن به نقش فـضای سـبز در ابعاد مختلف فردی‐ اجتـماعی انـتظار بهبود کیفـیت معیشتی شهرنشینان کاملاﹰ منطقی به نظر میرسد.
کلمات کلیدی: روانشناسی محیط، روانشناسی فضای سبز، تاثیر فضای سبز بر انسان.
مقدمه
امروزه مفهوم شهرها بدون وجود فضای سبز مؤثر در اشکال گوناگون قابل تصور نیست. پیامدهای توسعه شهری و پیچیدگیهای ملاحظات زیست محیطی آنها موجودیت فضای سبز و گسترش آن را برای همیشه اجتناب ناپذیر کرده است. شهرها بعنوان کانون های تمرکـز فعالیـت و زندگی انسان برای اینکه بتوانند پایداری خود را تضمیمن کنند چارهای جز پذیرش ساختار و کارکرد متأثر از سیستم های طبیعـی ندارنـد.
در این میان فضای سبز به عنوان جز ضروری و لاینفک پیکره یگانه شهرها در متابولیسم آنهـا نقـش اساسـی دارد کـه کمبـود آن مـیتوانـد اختلالات جدی در حیات شهرها بوجود آورد. امروزه حتی درباره کمیت فضای سبز نیز کمتر بحث میشود، زیرا دربـاره اهمیـت وجـودی آنها در مطلوبیت زیستی کلان شهرها دیگر تردیدی وجود ندارد. کیفیت و چگونگی طراحی در فضای سبز از مباحثی است که لزوم توجـه به آنها روز به روز بیشتر میشود. یکی از مسائل مهم و ضروری در بهبود کیفیت فضاهای سبز توجه به روانشناسی فضای سبز است که نقش قابل توجه و محوری در ایجاد فضای سبز با کارآیی و مطلوبیت بالا خواهد داشت. از آنجائیکه امروزه توجـه بـه روانشناسـی و خصوصـیات رفتاری و روانی انسان در همه ابعاد زندگی بشر مورد توجه است لذا پرداختن به مباحث روانشناسی در فضای سبز که به عنوان یکی از مکان های دست ساخت انسان در محیط زیست شهری، الزامی است. فضای سبز از دیدگاه شهرسازی بخشی از سیمای شـهر کـه از انـواع گیاهـان تشکیل یافته است و از دیدگاه زیست محیطی فضایی نسبتاﹰ بزرگ متشکل از گیاهان با ساختار شبه جنگلی و بـر خـوردار از بـازدهی زیسـت محیطی اکولوﮊیک معین و در خور شرایط زیست محیطی حاکم بر شهر می باشد(٨). این نوشتار کارکرد روانشناسـی فضـای سـبز را قالـب مباحثی که به طور مستقیم و غیر مستقیم اثربخشی این گستره های شبه طبیعی در بهبود کیفیت رفتـاری انسـان دارد، محـور توجـه قـرار داده است.
روانشناسی محیط
همزمان با تحولاتی که در نیمه دوم قرن بیستم با مقوله شناخت انسان در حوزه های علوم انسانی برای پاسخگویی بهتـر بـه نیازهـای روانـی و فیزیکی او انجام می گرفت، روانشناسی محیطی به عنوان تخصص و با هدف مطالعه روانشـناختی رفتـار در ارتبـاط بـا محـیط فیزیکـی پـا بـه عرصه گذاشت. در روانشناسی محیط رفتار انسان تحت تاثیر عواملی چون پارامترهای فیزیکی محیط، داده های نمادین، داده های طراحی و روح محیط قرار می گیرد. بطور متقابل انسان نیز با رفتار خود که ناشی از جریانهای فرهنگی، اجتماعی و شخصیتی است، بر محیط تأثیر می گذارد و آن را در جهت ارضای نیازهای فیزیولوﮊیک و اجتماعی خود دگرگون و فضارا سازماندهی می کند. »یونگ« در خصوص سیستم های رفتاری معتقد است مردم به همان اندازه که محصول محیط اجتماعی هستند ساخته محیط فیزیکـی نیـز بـه شـمار مـی رونـد. چگـونگی ارتباط متقابل رفتار و محیط از جنبه های مختلف مورد بررسی قرار گرفته است و در حوزه روانشناسی، شاخه هایی نظیر روانشناسی عمقـی، روانشناسی رفتارگرایی، روانشناسی گشتالت و روانشناسی میدانی به بررسی این روابط مـی پردازنـد (٩). رواشناسـی محـیط در واقـع علمـی است که محیط را باعث رشد و توسعه شناخت و خود سازمان دهی فرد می داند(١٠). روانشناسی فضای سبز به عنوان شاخهای از روانشناسی به مطالعه تأثیر عوامل فیزیکی فضای سبز بر رفتار انسان و همچنین تأثیر رفتار انسان بر چگونگی طراحی فضای سبز نظر دارد.
آثارغیر مستقیم فضای سبز بر رفتار انسان
همانطوریکه اشاره شد انسان و محیط به طور متقابل روی همدیگر تأثیرگذارند. فضای سبز به طور غیرمستقیم ومستقیم بـر روی رفتـار انسـان تأثیرگذار است. از جمله این تأثیرات می توان به کاهش آلودگی هوا،کاهش آلـودگی صـدا،کاهش گرمـا و تعـدیل دمـا وکـاهش اسـترس اشاره کرد. در زیر به طور خلاصه به توضیح هر کدام پرداخته می شود:
١‐ کاهش آلودگی هوا
آلودگی هوا هم سلامت و هم رفتار انسانها را به شدت تحت تأثیر قرار میدهـد. هـم اکنـون فهرسـت مشـکلات رفتـاری وعضـوی ناشـی از آلودگی هوا موجود است. پژوهشها نشان می دهد کسانی که در هوای آلوده با سطح مونواکسیدکربن بالا قرار مـیگیرنـد از نظـر مهـارت های شناختی اساسی، مانند زمان واکنش و نیز حل مسائل ریاضی و نیـز توانـایی تشـخیص تغییـرات در شـدت نـور، آسـیب زیـاد مـی بینـد.
رفتارهای اجتماعی نیز از آلودگی هوا تاثیر می پذیرد. نتیجه یک پژوهش نشـان مـی دهـد در هـوای آلـودهتـر تعـداد مراجعـه کننـدگان بـه درمانگاهای روانپزشکی افزایش می باید و به بیان دیگر با آلوده شدن هوا تعادل روانی زودتر مختل می شود(٦).
علاوه بر آثار گفته شده آلودگی هوا میتواند با تأثیر منفی و آزاردهنده بر روی اعضای مختلف بدن انسان اثرات مستقیم یا غیر مستقیمی بـر روی فعالیت و رفتارهای فردی و اجتماعی انسان داشته باشد. کاهش عمق تنفس در شرایط آلودگی هوا بر روی حالت روانی اشخاص تـأثیر ناگواری دارد(٢). بیماری هایی نظیر تنگی نفس سر درد، تهوع، سوزش چشم و بینی از آلودگی هوا ناشی می شود. بررسی هـای انجـام شـده در چکسلواکی نشان داده است که عمر قابل انتظار از کودکانی که در مناطق صنعتی زندگی میکنند، پنج سال کمتر از عمر کودکانی است که در هوا آزاد زندگی میکنند(٨).
رابطه بین آلودگی هوا و سرطان ریه نیز مدتهای مدیدی است که آشکار شده و به وسیله بسیاری از محققان مورد بررسی قرار گرفتـه اسـت.
منواکسیدکربنی که از اگزوز خودروها خارج میشود خاصیت چسبندگی آن به هموگولوبین خون ٣٠٠ بار بیش از اکسیژن هوا است که در نتیجه آن اختلالات دید و نارحتی های روانی، کسالت، بی حالی و همچنین سبب سردردها خواب رفتن پشت فرمان اتومبیلها میشـود کـه بـه بیماری لیموزین معروف است. هرچند در جهان هوای زیادی وجود دارد ولی در برخی مـوارد هـوا بـه قـدری آلـوده مـیشـود کـه زنـدگی موجودات زنده را به خطر می اندازد( مثل ماهی ها، درختان انسان ها و...). به گمان برخی آلودگی هوا فقط مختص شهرهای بـزرگ اسـت حال آنکه مطابق بررسی که جیفورد در مراکز اعطای خون انجام داد بین شهرنشینان و روستانشینان تفاوتی پیدا نشد و در خون کسانی که در معرض هوای آلوده به مونواکسید کربن قرار داشتند، پس مانده های آسیب زا مشاهده شد(٧).
آلودگی هوا مشکل جدیدی نیست هر چند در بعضی مناطق آلودگی هواروز به روز بیشتر می شـود ولـی حـدود یکصـد سـال پـیش نیـز در شهرهای صنعتی چون لندن آلودگی هوا وجود داشت . بین یک تـا دو دهـه پـیش توکیـو یکـی از آلـوده تـرین شـهرها ازنظـر کیفیـت هـوا محسوب می شد در حالی که اکنون یکی از پاکیزهترین شهرهاست . پس برای مقابله با آلودگی هوا می توان بطـور مـوثر اقـدام کـرد. تـاثیر فضای سبز در جلوگیری از انتشار مواد آلاینده طی بررسی هایی کاملا تأئید شدهاست. تـاثیر فضـای سـبز بـه میـزان زیـادی بسـتگی بـه نـوع گیاهان دارد. اثر فضای سبز تنک و ردیفی محدود به تغییر و انحراف مسیر جریان هواست و فضای سبز متراکم مانند اراضی پردرخت ضمن پالایش هوا، گازها و ذرات آلوده کننده، هوا را در شاخ و برگ خود جمع می کند. به همین جهت ترکیبی از اشکال مختلف فضای سبز بـه همراه تغییر دادن توپوگرافی منطقه می تواند اثر بخشی بیشتری در کاهش سرعت و میزان باد داشته باشد و از انتشـار آلـودگیهـا جلـوگیری کند(٨). از این رو فضای سبز می تواند با جلوگیری از افزایش آلاینده هـای هـوا بـه طـرق مختلـف باعـث کـاهش بـروز مشـکلات روانـی، رفتاری، اختلالات و بیماری های جسمی و به دست آوردن تعادل و نشاط روحی در جامعه شهری شود.
٢‐ کاهش آلودگی صدا
آلودگی صوتی ناشی از هر صدای ناخواستهای است که به گوش برسد. عکسالعمل انسان در برابر صـدا بسـتگی بـه عوامـل ذهنـی (شـدت صدا، فرکانس ) و عوامل عینی (مقبولیت یا عدم مقبولیت فرستنده صدا) دارد . بطور کلی ترکیب های موزون صدا مقبـول واقـع مـی شـوند
(مثل موسیقی) در صورتی که ترکیب های ناموزون غیر قابل پذیرش است. شدت صوتی برابر ٣٠ تا٦٠ دسی بل عمدتاﹰ ناراحتی های عصـبی را باعث می شود و برای پاره نمودن رشته خواب کافی است. شدت صوتی برابر ٦٠‐٩٠ دسی بل باعث ناراحتی های روانی و جسمانی می گردد. شدت صوتی ٩٠‐١٢٠ دسی بل علاوه بر ناراحتی های روانی و جسمانی باعث از دست دادن قدرت شنوایی در انسان میشود اصوات بیشتر از ١٢٠ دسی بل خارج از حد آستانه درد آور شنوایی هستند. آلودگی صوتی موجب تاثیرات منفی بر روی فعالیـت برخـی از اعضـای بدن می شود از مهمترین تاثیرات شناخته شده آلودگی هوا، کاهش گردش خون محیطی و بالا رفتن فشار خون است (٨).
ایوانز و همکاران در سال ١٩٩٥ در کودکان دبستانی حوالی فرودگاهها، نسبت به کودکانی که به دور از فرودگاهها زندگی مـیکننـد فشـار خون بالاتر، دشواری بیشتردر تمرکز ضعف در خواندن و ضعف در حافظه بلند مدت مشاهده کردند. مطالعات محـدودی نیـز در مـورد اثـر صدا روی سلامتی عمومی گزارش شده است، به عنوان مثال علائم بروز ناراحتی های قلب و عروق و بیمـاری دیابـت در کـارگرانی کـه در صنایع پر سر و صدا کار می کنند تأئید شده است. مطالعات و پژوهش ها در مورد آثار سرو صدای شدید دائمی نشان می دهد کـه خطـرات پرخاش، متناسب با شدت و مدت سرو صدا افزایش می یابد(٦).
وقتی افراد کاری را در محیط پر سرو صدا انجام می دهند، عملکرد آنها به طور چشـم گیـر کـاهش مـی یابـد، بررسـی هـا نشـان داده اسـت افرادی که مجبورند کارذهنی انجام دهند بر اثر سرو صدای شدید (تقریبا ١٠٠ دسیبل) دچار آشفتگی ذهنـی مـی شـوند. از دیگـر مضـرات قابل توجه آلودگی صوتی می توان به حساسیت کمتر مردم نسبت به شاخص های اجتماعی محیط اشاره نمود، به طـور مثـال در مقابـل رنـج های دیگران کمتر همدردی نشان می دهند. نکته قابل توجه اینکه تحقیقات جدید نشان می دهد مردم به آلـودگی صـوتی عـادت نخواهنـد کرد و همواره بر روی فعالیت های روزمره آ نها تأثیر خواهد گذاشت (٦). از میان روش های مختلف جلـوگیری از آلـودگی صـدا پوشـش گیاهی و فضای سبز بهتر و ارزانتر از موانع دست ساخت عمل می کننـد. فضـای سـبز بـویژه درختـان در صـورت برخـوداری از گونـه هـای مناسب و کاشت اصولی قادرند تا چهار دسی بل صدا را کاهش دهند. این نقش فضای سبز در شهرهای بـزرگ و بزرگراههـا دارای اهمیـت فراوان است(٧).
٣‐ کاهش گرما و تعدیل دما
درجه حرارت بالا باعث اختلالاتی در سلامت انسان میشود. چسبیدگی خون در سر، تهوع، سردرد، خستگی، ملال، بیحالی و مـرگ ومیـر کودکان در تابستان به خاطر بالا بودن درجه حرارت هوا بیشتر است. هوای آرام بدون تحرک همراه با استفاده از دستگاه های خنـککننـده بدن انسان را تضعیف میکند، به طوریکه به سـادگی در معـرض سـرماخودگی قرارمـی گیـرد. از طرفـی بـالارفتن درجـه حـرارت وکمبـود رطوبت نسبی باعث افزایش بیماری های دستگاه تنفسی فوقانی میشود. رابطه رفتار اجتماعی و گرمای شدید بـا مطالعـات هبسـتگی آشـکار شده است. آندرسون در سال ١٩٨٤ نشان دادد که بین تعداد کشته شدگان و و خشونتها از یک طرف و تعداد روزهای گرم شهر هوسـتون امریکا از طرف دیگر همبستگی وجود دارد . پژوهشگران دیگر نیز بین گرما و رفتار پر خاشگرایانه بازیکنان بیس بال رابطـه پیـدا کـردهانـد.
طبق تحقیقات، دانشجویانی که به بازی های خشونت آمیز کامپیوتری مشغول می شوند، وقتـی هـوا گـرم مـی شـود سـتیزه جویانـه برخـورد میکنند و گروه دیگری از پژوهشگران بین رطوبت هوا و رفتار رانندگان رابطه یافته اند. هنگامی که شـاخص رطوبـت بالااسـت، راننـدگان
