بخشی از مقاله
مقدمه
شادکامی چیست و چگونه حاصل می گردد؟ اخیرا گستره قابل توجهی از مطالعات زمینه ي پاسخدهی به چنین سؤالاتی را فراهم نموده اند. غالب مطالعات معاصر شادکامی را به مثابه ي بهزیستی ذهنی قلمداد می نمایند - هاریس و لیتسی، . - 2005 از نقطه نظر دینر 1984 - ؛ نقل از هاریس و لیتسی، - 2005 نظریه هاي روان شناختی بهزیستی ذهنی می توانند بر اساس اینکه آیا آنها نسبت به اثرات پایین بالا - بیرونی/ موقعیتی - یا اثرات بالا پایین - صفات درونی و فرایندها - بر بهزیستی ذهنی تأکید می کنند، از یکدیگر متمایز شوند.
در نظریههاي پایین بالا، بهزیستی ذهنی محصول مجموعه لحظات خوشایند و ناخوشایند است. به عبارت دیگر، از آنجا که فرد در مقایسه با لحظات ناخوشایند، لحظات خوشایند بیشتري را تجربه می کند، شاد به نظر می رسد. با این وجود چنان که انتظار می رود همبستههاي بیرونی بهزیستی ذهنی - مثلا اسباب آرامش و پیوندهاي اجتماعی - فقط 10-15 درصد واریانس بهزیستی ذهنی را تبیین می کنند. در رویکردهاي بالا پایین، بهزیستی ذهنی محصول صفات درونی و فرایندهاي روان شناختی از قبیل حالات خلقی، اهداف، سبک هاي مقابله و فرایندهاي انطباقی است.
کاستا و مک کري 1985 - ؛ نقل از هرن و میشل، - 2003 با استفاده از تحلیل عاملی به این نتیجه رسیدند که می توان بین تفاوت هاي فردي در خصوصیات شخصیتی، پنج بعد عمده را منظور کرد. روان رنجورخویی به تمایل فرد براي تجربه اضطراب، تنش، ترحم جویی، خصومت، تکانش وري، افسردگی و عزت نفس پایین برمی گردد. سبک مقابله به تلاش هاي شناختی و رفتاري براي جلوگیري، مدیریت و کاهش تنیدگی اشاره می کند.
بر اساس تحقیقی جهت بررسی فرایند مقابله ي عمومی، افراد را برحسب سه نوع اساسی سبک مقابله اي متمایز می سازند: سبک مقابله اي مسأله مدار، سبک مقابله اي هیجان مدار و سبک مقابله اي اجتنابی. راهبردهاي مقابله اي مسأله مدار شیوه هایی را توصیف می کند که بر اساس آن فرد اعمالی را که باید براي کاهش یا از بین بردن یک تنیدگی انجام دهد محاسبه می کند. رفتارهاي مسأله مدار شامل جستجوي اطلاعات بیشتر درباره مسأله، تغییر ساختار مسئله از نظر شناختی و اولویت دادن به گام هایی براي مخاطب قرار دادن مسأله می شود.
برعکس، راهبردهاي مقابله اي هیجان مدار شیوه هایی را توصیف می کند که براساس آن، فرد بر خود متمرکز شده و تمام تلاش او متوجه کاهش احساسات ناخوشایند خود می باشد. واکنش هاي مقابله ا ي هیجان مدار شامل گریه کردن، عصبانی و ناراحت شدن، پرداختن به رفتارهاي عیب جویانه، اشتغال ذهنی و خیال پردازي می باشد. بالاخره راهبردهاي مقابله اي اجتنابی مستلزم فعالیت ها و تغییراتی شناختی است که هدف آنها اجتناب از موقعیت تنیدگی زا می باشد.
تنیدگی تحصیلی به احساس نیاز فزاینده به دانش و به طور همزمان، ادراك فرد مبنی بر نداشتن زمان کافی براي دستیابی به آن دانش اشاره می کند. موریس 1990 - ؛ نقل از گادزلاو بالوگلو، - 2001 بر عوامل پنجشگانه تنیدگی زا - ناکامی ها، تعارض ها، فشارها، تغییرات و تنیدگی خود تحمیل شده - و واکنش هاي چهارگانه نسبت به این عوامل - فیزیولوژیکی، رفتاري، شناختی، هیجانی - تأکید کرد. واکنش ها نسبت به تنیدگی به حالتی از انگیختگی جسمانی و روان شناختی اطلاق می گردد که پیامد تجربه تنیدگی است. دانشجویان در مواجهه با عوامل تنیدگی زا گستره اي از واکنش هاي جسمانی و روان شناختی را نشان می دهند.
نتایج مطالعه ي حجت، گونلا، اردمان و ووگل - 2003 - نشان داد که عامل روان رنجورخویی با تنیدگی تجربه شده در موقعیت هاي آکادمیک رابطه ي مثبت و معناداري نشان می دهد. همچنین, نتایج مطالعه ي شکري, کدیور, نقش, غنایی و دانشورپور - زیر چاپ - نشان داد که بین عامل برون گرایی با تنیدگی تحصیلی رابطه ي منفی و معنادار و بین عامل روان رنجورخویی با تنیدگی تحصیلی رابطه ي مثبت و معنادار وجود دارد. نتایج پژوهش استراترز, پري و مینس - 2000 - نشان دادند که بین دانشجویان با سبک مسأله مدار در مقایسه با دانشجویان هیجان مدار، تجربه تنیدگی تحصیلی و همچنین سطح برانگیختگی متفاوت بود.
نتایج مطالعه هالامانداریس و پاور - 1999 - نشان داد که بین راهبردهاي مقابله اي مساله مدار با تنیدگی امتحان رابطه ي منفی و معنادار و بین راهبردهاي مقابله اي هیجان مدار با تنیدگی امتحان رابطه ي مثبت و معناداري وجود دارد. در نهایت, نتایج مطالعه ي شکري, کدیور و دانشورپور 1386 - الف - نشان داد که بین تنیدگی تحصیلی با سبک مقابله ي مسأله مدار رابطه ي منفی، و بین تنیدگی تحصیلی و سبکهاي مقابله اي هیجان مدار و اجتنابی رابطه ي مثبت وجود دارد.
در اواخر دهه ي 1990 دنیو و کوپر 1998 - ؛ نقل از گوتیرز، جیمنز، هرناندز و پنت، - 2005 نشان دادند که برخی از مطالعات رابطه ي بین صفات شخصیت و ابعاد شناختی و عاطفی بهزیستی ذهنی را مطالعه کردند. نتایج مطالعات آنان نشان داد که از میان صفات شخصیت روان رنجورخویی مهمترین پیش بینی کننده عاطفه ي منفی و رضایت از زندگی قلمداد می گردد؛ در حالی که برون گرایی در پیش بینی عاطفه ي مثبت مهم به نظر می رسد. نتایج مطالعه ي شکري, کدیور و دانشورپور 1386 - ب - بر نقش بااهمیت عامل هاي روان رنجورخویی و برون گرایی به منظور تبیین تفاوت مشاهده شده در مقیاس هاي بهزیستی ذهنی در دو جنس تأکید کردند.
تعداد قابل ملاحظه اي از مطالعات به منظور تبیین تفاوت در تجربه ي تنیدگی از طریق متغیرهاي جمعیت شناختی بر نقش بااهمیت عامل جنسیت تأکید کرده اند. نتایج مطالعه ي شکري, کدیور, دانشورپور و نقش - 1385 - نشان داد که دانشجویان دختر در مقایسه با دانشجویان پسر نمرات بالاتري را در واکنش هاي چهارگانه به تنشگرهاي تحصیلی و عوامل چندگانه - ناکامی، فشار، تغییر، خودتحمیل شده - ایجادکننده تنیدگی گزارش کردند؛ در حالی که دانشجویان پسر تنها در عامل تعارض در مقایسه با دانشجویان دختر نمرات بالاتري به دست آوردند. بنابراین, در این پژوهش سعی شده است با استناد به رویکردهاي بالا پایین در حوزه ي مطالعاتی بهزیستی ذهنی، نقش پیش بینی کننده ي عامل روان رنجورخویی، سبک هاي مقابله، تنشگرهاي تحصیلی و واکنش ها نسبت به این تنشگرها مورد بررسی قرار گیرد.
روش
آزمودنی هاپجامعه ي آماري این پژوهش را کلیه ي دانشجویان دوره ي کارشناسی دانشگاه آزاد واحد شمال و مرکز در شهر تهران که در سال تحصیلی 1384-85 مشغول به تحصیل بودند، تشکیل دادند. از بین دانشجویان 419 نفر 166 - پسر و 253 دختر - با روش نمونه گیري چندمرحله اي انتخاب شدند:
الف. پرسش نامه پنج عامل بزرگ شخصیت: احساس نیاز نسبت به اندازه گیري مؤلفه هاي اصلی پنج عامل شخصیت از طریق عبارات کوتاه، جان، دوناهو و کنتل - 1991؛ نقل از جان و اسریواستاوا - را به ساخت این ابزار ترغیب کرد. پرسش نامه پنج عامل شامل 44 سؤال با عبارت کوتاه است که بر روي یک مقیاس پنج درجه اي از کاملاً مخالف 1 = تا کاملاً موافق 5 = درجه بندي می شود. در پژوهش حاضر، ضریب آلفاي کرونباخ براي عامل روان رنجورخویی0/80 به دست آمد.
ب. پرسش نامه مقابله با موقعیت هاي تنیدگی زا : اندلر و پارکر - 1990 - پرسش نامه مورد نظر را براي ارزیابی انواع سبک هاي مقابله اي که توسط افراد در موقعیت هاي تنیدگی زا مورد استفاده قرار می گیرد، مطرح نمودند. این آزمون شامل 48 سؤال می باشد که پاسخ هاي هر سؤال با مقیاس 5 درجه اي لیکرت از هرگز - 1 - تا خیلی زیاد - 5 - مشخص شده است. در پژوهش حاضر، ضریب پایایی براي هر یک از سبک هاي مسأله مدار، هیجان مدار، و اجتنابی به ترتیب 0/85، 0/79 و 0/76 به دست آمد.
ج. پرسش نامه تنیدگی دوران دانشجویی: گادزلا 1991 - ؛ نقل از گادزلا و بالوگلو، - 2001 این ابزار را به منظور مطالعه ي عوامل تنیدگی زاي زندگی دانشجویان و واکنش آنان نسبت به این عوامل طراحی کرد. این پرسش نامه یک ابزار خودگزارشی مداد و کاغذي است که از 51 سوال در 9 طبقه تشکیل شده است. این ابزار بر الگوي نظري توصیف شده به وسیله موریس 1990 - ؛ نقل از گادزلا و بالوگلو، - 2001 مبتنی است. الگوي مزبور 5 نوع - طبقه - تنشگر - ناکامی ها، تعارضات، فشارها، تغییرات و تنیدگی خود تحمیلی - و 4 نوع - بخش - واکنش ها به تنشگرها - جسمانی، هیجانی، رفتاري و ارزیابی شناختی - را ارزیابی می کند. در هر خرده مقیاس براي به دست آوردن یک نمره کلی، سؤلات با یکدیگر جمع می شوند.
نمرات بالاتر به ترتیب نشان دهنده تنیدگی تحصیلی بیشتر و واکنش هاي بیشتر نسبت به تنیدگی است. در پژوهش حاضر ضرایب آلفاي کرونباخ براي خرده مقیاس هاي ناکامی ها، تعارض ها، فشارها، تغییرات و تنیدگی خودتحمیل شده به ترتیب 0/69، 0/75، 0/68، 0/71، 0/73 و براي خرده مقیاس هاي واکنش هاي فیزیولوژیک، هیجانی، رفتاري و شناختی به ترتیب 0/79، 0/85، 0/88، 0/71 به دست آمد. نتایج مطالعه ي شکري, فراهانی, فرزاد, صفایی, سنگري و دانشورپور - زیرچاپ - با هدف بررسی تحلیل عاملی پرسش نامه ي تنیدگی دوران دانشجویی نشان داد که این ابزار براي تعیین عوامل تنیدگی زاي دوران دانشجویی، واکنش دانشجویان این عوامل و شاخص کلی تنیدگی آنان روا و پایا است.
د. مقیاس هاي بهزیستی ذهنی: بهزیستی ذهنی شامل نمرات مربوط به مقیاس هاي عاطفه ي مثبت, منفی و رضایت کلی از زندگی است - کییز، شموتکین و ریف، . - 2002 مؤلفه رضایت کلی از زندگی به وسیله یک مقیاس تک سؤالی و مؤلفه هاي عاطفه مثبت و منفی به ترتیب به کمک 6 عبارت مثبت و منفی ارزیابی گردید. ضرایب آلفاي کرونباخ براي مقیاس هاي عاطفه ي مثبت و منفی به ترتیب 0/85، 0/89 به دست آمد.
روش اجرا: بعد از انتخاب تصادفی آزمودنی ها، پرسش نامه پنج عامل بزرگ شخصیت، پرسش نامه مقابله با موقعیت هاي تنیدگی زا، پرسش نامه تنیدگی دوران دانشجویی و مقیاس هاي بهزیستی ذهنی براي پاسخ گویی در اختیار دانشجویان قرار گرفت. اهداف پژوهش شامل بررسی نقش تفاوت هاي جنسیتی در روان رنجورخویی، سبک هاي مقابله، تنشگرهاي تحصیلی، واکنشها به تنشگرها و بهزیستی ذهنی و آزمون روابط علی بین متغیرها در یک الگوي مفهومی پیشنهادي بود. لذا, به منظور پاسخ به هر یک از سؤالات به ترتیب از روش هاي تحلیل واریانس چند متغیري و مدل یابی معادلات ساختاري استفاده شد.
یافته ها
به منظور مقایسه ي تفاوت میانگین نمرات پسران و دختران در عامل روان رنجورخویی، سبک هاي مقابله - مساله مدار, هیجان مدار و اجتنابی - ، تنشگرهاي تحصیلی، واکنشها به تنشگرها و مقیاس هاي بهزیستی ذهنی از تحلیل واریانس چند متغیري استفاده شد. پیش از اجراي تحلیل واریانس چند متغیري مفروضه هاي نرمال بودن توزیع و همگنی ماتریس واریانس کواریانس بررسی و تأیید شد. نتایج تحلیل کواریانس چند متغیري با استفاده از آماره ویلکز لامبدا نشان داد که بین دو جنس به طور کلی از نظر عامل روان رنجورخویی، سبک هاي مقابله - مسأله مدار وهیجان مدار - ، تنشگرهاي تحصیلی، واکنشها به تنشگرها و مقیاس هاي بهزیستی ذهنی تفاوت معنادار وجود دارد.
سپس, به منظور آگاهی از این که کدام یک از سطوح سبک هاي مقابله, تنشگرهاي تحصیلی, واکنش ها به تنشگرها و مقیاس هاي بهزیستی ذهنی در ایجاد ترکیب خطی بین متغیرها و تفکیک سطوح عامل جنسیت مؤثر واقع شده است, برونشد دیگر رایانه در اجراي تحلیل واریانس چند متغیري که از نظر تفسیري بسیار حائز اهمیت است, مورد توجه قرار گرفت. این برونشد در حقیقت تحلیل واریانس دو گروه از نظر هر یک از متغیرهاي وابسته بطور جداگانه است.
