بخشی از مقاله
چکیده
علیرغم ویژگی های مثبت قسمت مرکزی شهرها، بافت آنها از لحاظ مشکلات کالبدی - فرسودگی - ، زیست محیطی، درهم پیچیدگی بافت و ضعف زیرساختها رنج می برند. یکی از مراکز شهری با چنین مشخصه ای شهرک سالور واقع در شهر اسلامشهر می باشد. که بافت های هسته مرکزی اینمنطقه عمدتاَ فرسوده است و نیاز به اقدامات ساماندهی و بهسازی دارد. در همین راستا هدف اصلی پژوهش حاضر بررسی بافت های فرسوده این شهرک به لحاظ مدیریت بحران و پیشگیری در آینده می باشد، ابتدا با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی موقعیت محدوده به لحاظ بحران شناسایی شد و سپس به ویژگی های سکونتگاه و کیفیت ابنیه شهرک سالور از نظر وجود بافت فرسوده و مدیریت بحران پرداخته شد و در انتها راهبردهای اساسی بهسازی - نوسازی این محله ارائه شد.
-1 مقدمه
در چند دهه گذشته رشد جمعیت و گسترش کالبدی نقات شهری کوچک و بزرگ متناسب با روند تامین مسکن و خدمات پایه به ویژه برای گروه های کم درآمد نبوده و نظام برنامه ریزی نتوانسته به تقاضای این گروه ها به تناسب با توان مالی آنها پاسخ دهد. لذا گروه های بیشتری از مشمول نظام رسمی برنامه ریزی خارج می شوند و این شکاف موجب شکل گیری پدیده ای به نام فقر شهری شده است.
رشد آبادی های پیرامون شهرهای بزرگ و متوسط براثر مهاجرت مازاد نیروی کار، تفکیک های غیررسمی زمین و ساخت و سازهای غیر مجاز را شدت بخشیده و به تدریج زمینه شکل گیری سکونتگاه های غیررسمی را فراهم آورده است که بازتاب کالبدی آن در قطعه بندی های کوچک زمین و مسکن، شبکه معابر نابسامان، کمبود یا نبود خدمات پایه در این سکونتگاهها جلوه گر می شود. بخش عمده این سکونتگاهها برای اراضی ناپایدار از قبیل گسل ها، مسیل ها، حریم دکل های برق فشارقوی، راه آهن و در مجاورت انواع آلاینده های زیست محیطی یا بستر آلوده، به صورت سریع و خارج از برنامه ریزی رسمی شهرسازی و بدون رعایت استاندارد های ساختمانی به وجود آمده و شکل گرفته اند - حیدری، . - 7:1389
شهرنشین شدن جمعیت، افزایش جمعیت شهرها و به تبع آن توسعه شهرهای کوچک، ویژگی عصر حاضر است که شرایط خاصی را در ارتباط با کاربری های مسکونی و تأمین مسکن برای ساکنین شهری ایجاد کرده است - رضویان و بیرامزاد، - 102:1387، چنین شرایطی باعث شده تا »توسعهپایدار«، هدف و راهبرد اصلی برنامه های توسعه کشورها در هزاره سوم تمدن انسانی قرار گیرد - سرتیپی پور، . - 20:1390 لذا توسعه پایدار این شهرها در گرو داشتن برنامه ریزی و مدیریت کارآمد می باشد.
در یک نگاه کلی محلات اسکان غیررسمی را می توان مجموعه ای از کاربری های شهری و روستایی، ساکنین، مراجعه کننده گان و نیروهای درونی و بیرونی موثر بر آن تعریف کرد؛ در میان انواع کاربری های نیز، کاربری مسکونی با در اختیار داشتن حجم قابل توجهی ازوسعت شهرها - عموماً60-40 درصد - از اهمیت ویژه ای برخوردار است. از پدیده های ناپایدار کننده اسکانهای غیررسمی عدم توجه به سازه ها، به ویژه سازه های مسکونی از دیدگاه مدیریت بحران در مواقع حادث شدن بلایای طبیعی به صورت عام و زلزله به صورت خاص می باشد. از این رو مدیریت بحران تلاش دارد که اولاً از وقوع حوادث پیشگیری کند، ثانیاً در صورت وقوع به مقابله با آن برود و ثالثاً پس از فروکش کردن بحران برای بازسازی آن تلاش کند - احدنژاد و همکاران، . - 3 :1386
لذا مدیریت بحران، را می توان فرایند پیش بینی و پیشگیری از وقوع بحران، برخورد، مداخله در بحران و سالم سازی بعد از وقوع بحران تعریف کرد - ناصحی، . - 34 :1380 بر این اساس مدیریت بحران ها به صورت یک فرایند بوده که در بلند مدت ترتیب داده شده، شکل می گیرد و می تواند به اختلالات طبیعی، انسانی و ... به صورت لحظه ای یا مداوم پاسخ دهد. در چرخه مدیریت بحران، برنامه ریزی فرایند اصلی محسوب می شود.
برنامه ریزی فرایند ذهنی و عملی مجموعه ای از تصمیم گیری های سنجیده ای است که بر اساس قیودات کمی، کیفی، زمانی و مکانی شیوه دخالت انسان را در موضوعی مشخص، بیان کند - رهنمایی و شاه حسینی، . - 6: 1383 تأثیر و نقش برنامه ریزی در فرایند مدیریت بحران دارای پنج مرحله می باشد که عبارتند از: لحظه وقوع، گریز و پناه، عملیات نجات و امداد رسانی، استقرار موقت و عملیات پاکسازی و بهسازی - احدنژاد و همکاران، . - 3:1386 از این رو مقاله حاضر به دنبال پاسخ به این سوالات اساسی می باشد که »عوامل مؤثر در میزان آسیب های وارد شده به واحدهای مسکونی به صورت عام و واحدهای مسکونی شهرک سالور به صورت خاص کدامند؟« و »استراتژی های مناسب به منظور کاهش آسیب های ناشی از بحران های طبیعی و اجتماعی در این محلات کدامند؟.«
-2 اهداف پژوهش
هدف این پژوهش راهبرد های مدیریت بحران در شهرک سالور اسلامشهر با تاکید بر نوسازی و بهسازی بافت فرسوده شهری می باشد زیرا کم کاری و بی تفاوتی نسبت به تغییرات و رشد سریع جمعیتی و فیزیکی در این محلات و کوتاهی در برخورد با این پدیده آثار مخربی در حال حاضر و آینده نه چندان دور در پی خواهد داشت این آثار مخرب ممکن است به صورت اجتماعی و یا حوادث طبیعی بروز پیدا کند، پس مدیریتی یک پارچه و کارآمد همراه با برنامه ریزی دقیق در این محلات این ضرورت را پیدا می کند که هرچند به طورکامل و قاطع نتوان با این پدیده و آثار مخرب آن مقابله کرد اما تا حدودی می توان با مدیریتی صحیح و توانمند از آن جلوگیری و پیشگیری کرد و از پیامدهای مخرب آن تا حدودی کاست. در نتیجه برای رسیدن به این امر باید اهدافی را در نظر بگیریم زیرا تعریف اهداف برای هر مطالعه باعث روشن شدن چارچوب حرکتی شده که هادی فرایند پژوهش میباشد از این رو اهدافی که در این باره دنبال خواهد شد به صورت هدف های معین ذیل می باشد:
1. نشان دادن وضعیت مسکونی این شهرک به لحاظ آسیب پذیری در برابر سوانح طبیعی.
2. تقلیل اثرات مخرب عوامل مؤثر در میزان آسیب های وارد شده به واحدهای مسکونی به صورت عام و واحدهای مسکونی شهرک سالور به صورت خاص.
3. به دست آوردن استراتژی های مناسب به منظور کاهش آسیب های ناشی از بحران در اسلامشهر و شهرک سالور و اولویت و اقدامات از جانب مدیریت شهری و چگونگی بهرهگیری از گروه های مردمی و سازمان های غیردولتی در راستای بهسازی و نوسازی این محله از اهداف این پژوهش می باشد.
-3 روش پژوهش
نوع تحقیق در این پژوهش، »توصیفی- تحلیلی« و شیوه گردآوری، روش اسنادی و پیمایشی است مطالعات اسنادی شامل مطالعات منابع موجود درباره بهسازی و نوسازی بافت فرسوده در شهرک سالور و مدیریت استراتژیک و نیز مطالعه گزارش ها و طرح های موجود درباره این محله و مطالعات پیمایشی و میدانی شامل مصاحبه و مشاهده وضعیت کالبدی- اجتماعی این محلات می باشد و اطلاعاتعمدتاً بر پایه داده های سرشماری نفوس و مسکن و به صورت مطالعات میدانی و مصاحبه با مسئولان جمع آوری شده است. سپس با تکنیک تحلیلیSWOT به ارائه راهبردهای مدیریت بحران و راهکارهای مناسب جهت بهبود وضعیت نواحی بافت فرسوده شهرک سالور در شهر اسلامشهر و ارتقاء مقاومت بناها پرداخته خواهد شد.
-4 مبانی نظری پژوهش
-1-4 ارتقا بخشی - بهسازی - 1
در دو دهه گذشته ارتقابخشی یا بهسازی بیش از هر رویکرد دیگری مورد توجه سیاستگذاران و مدیران شهری قرار گرفته است. در حقیقت بهسازی شروعی برای به رسمیت شناختن حق شهروندی و حق زندگی فقرا در شهر است. این رویکرد در مقایسه با رویکردهای پیشین مزیتهای فراوانی دارد و نه تنها جایگزین مناسبی برای پاکسازی و جابجایی است بلکه با حداقل اغتشاش زندگی اجتماعی و اقتصادی همراه است - ایراندوست، . - 80:1386
-2-4 مدیریت بحران و کاربری مسکونی
بشر از دیر باز در معرض قهر طبیعت بوده است، در واقع بلایای طبیعی در طول تاریخ جزء ناگریز زندگی انسان می باشد - اسماعیل پور، نجما. . - 1389 ایران نیز بر روی کمربند زلزله واقع شده و گسل های فراوانی در آن وجو دارد، بنابراین فعالیت گسل ها و وقوع زلزله در ایران به ویژه در محلات بافت فرسوده اجتناب ناپذیر است از این رو می توان به اهمیت مدیریت بحران در سیستم های سکونتگاهی جهان به صورت عام و ایران به صورت خاص پی برد.
سازمان ملل متحد نیز با هدف فراهم آوردن زمینه تلاش جهانی کاهش آثار سوانح طبیعی، آخرین دهه قرن گذشته را به عنوان دهه بین المللی کاهش آثار طبیعی2 نامگذاری نمود که یکی از اهداف هفت گانه این دهه، مدیریت بحران بوده است - احمدیان، . - 44:1380 این در حالی است که در دنیای امروز، بسیاری از شهرها و محلات بافت نشین به دلیل کم توجهی به محیط و نداشتن برنامه شناسایی و مدیریت بر آن، حتی با یک زلزله نه چندان سهمگین دچار شوک و بحران می شوند.
یکی از مهمترین عواملی که در افزایش یا کاهش میزان خسارات و تعداد تلفات انسانی در هنگام بلایای طبیعی موثر است، وجود یا عدم وجود سیستم مدیریت بحران کارا می باشد - گرکز و همکاران، . - 689:1383 مسلماً نبود سیستم مدیریت کارا و متفکر موجب می شود تا در حین بلایای طبیعی و به ویژه زلزله، تلفات انسانی و اقتصادی فراوانی حادث شود که پیامدهای منفی روانی آن را حتی تا سالها نمی توان مرتفع کرد، همچنین به لحاظ اقتصادی، برای واکنش به بحران ها و بازسازی و بازتوانی ناشی از اثرات آنها منابع اقتصادی، که به نوبه خود پتانسیل رشد در یک کشور یا منطقه می تواند باشد، به کار می رود که هزینه های عمومی را افزایش داده و درآمد جامعه را مختل کرده و فعالیت های اقتصادی کاهش می یابند - . - Palling,et al ,2002 p:27
-3-4 چارچوب مفهومی مدل استراتژیک SWOT
ماتریس سوات - SWOT - یک واژه اختصاری برای قوت ها، ضعف ها، فرصت ها و تهدیدها می باشد. این مدل، یک مرحله اولیه از یک تحلیل با هدف نهائی ارایه و اتخاذ سیاست های لازم برای تناسب میان عوامل داخلی و خارجی می باشد - - Kajanus, .2000p:718 تکنیک یا ماتریسSWOT که گاهی TOWS نیز نامیده می شود، ابزاری برای شناخت تهدیدها و فرصت های موجود در محیط خارجی یک سیستم و بازشناسی ضعف ها و قوت های داخلی آن به منظور سنجش وضعیت و تدوین راهبرد برای هدایت و کنترل آن سیستم است - نسترن و هوشمندفر، . - 64:1389
درواقع نقطه کلیدی این مدل، تجزیه و تحلیل دامنه ای از همه جنبه های موقعیتی سیستم و در نتیجه فراهم کننده چارچوب مفیدی برای انتخاب راهبرد است. تجزیه و تحلیلSWOT، شناسایی نظام مند عواملی است که راهبرد باید، بهترین سازگاری را با آنها داشته باشد. منطق رویکرد مذکور این است که راهبرد اثربخش باید قوتها و فرصتهای سیستم را به حداکثر برساند و ضعف ها و تهدیدها را به حداقل برساند. این جریان نظام مند، پشتیبانی است برای تصمیم گیری ها و راهکارها. مدلSWOT اگر به طور صحیح به کار برده شود می تواند یک اساس و مبنای خوبی برای تنظیم استراتژی فراهم کند - . - Kajanus at all, 2004 این تحلیل دارای دو مؤلفه ای اصلی به شرح زیر است:
1. شاخص های شرایط درونی : - IFAS - که توسط نقاط قوت و ضعف در وضعیت موجود توصیف می شوند.
