بخشی از مقاله
چکیده
اغلب محققین، یکی از مؤلفههای مهم هویت ملی ایران را زبان فارسی میدانند. زبانی که حاصل میراث مشترک فرهنگی، تاریخی و سیاسی - مکتوب و شفاهی - این سرزمین از گذشتههای دور تا به امروز بوده است. بنابراین حفظ و صیانت از آن، به عنوان قدیمیترین عنصر هویت دهندهی ایرانیان بسیار مهم است. امّا امروزه گسترش سریع و روزافزون رسانههای همگانی که برخی از صاحبنظران، این تحول در عالم ارتباطات را مبدأ عصر جدیدی میدانند، نقش آنها را به عنوان اشکال گوناگون ارتباطات جمعی بر همگان آشکار کرده است.
تعدد و تنوع و دسترسی آسان به آنها، نفوذ در بین این لایههای مختلف جامعه - اعم از باسواد و بیسواد - عامالمتفعه بودن آنها، جایگاه رسانهها را به عنوان نهادهای غیر رسمی آموزشی، تثبیت کرده است. در این مقاله، ضمن اشاره به دستاوردهای رسانهها در جامعه امروز ایران، به لغزشها، انحراف و آسیبهایی که از این منظر متوجه زبان فارسی شده است، اشاره و سپس برخی از راهکارهای اصلاح آن به اختصار پرداخته میشود.
مقدمه و طرح مسأله:
امروزه، رسانههای همگانی اعم از رادیو و تلویزیون، روزنامهها، مطبوعات و اخیراً فضاهای مجازی، بیش از هر زمانی دیگر، بر مخاطبان خود تأثیر میگذارند. در این میان زبانفارسی، نه تنها به عنوان ابزار ارتباط بلکه به عنوان عنصری پایدار که تاریخ، تمدن، قدمت، اسطوره و فرهنگها را از گذشته دور به امروز پیوند میزند مطرح است. »زبان ماده تفکر است، اندیشه در زبان جسمانیت میپذیرد و صورتمند و صاحب فرم میشود. مردم پراکنده از طریق زبان از حسیات یکدیگر با خبر میشوند »همحسی« پیدا میکنند و در نتیجه به صورت یک مجموعه انداموار - ارگانیک - در میآیند و ملّت میشوند. زبان برای این مقصود بهترین وسیله است. امّا تنها وسیله نیست و در شرایط خاص تاریخی ایران برای احراز هویت ملّتی از زبان بیشتر بهره برده شده است.« - اسلامیندوشن، :1370 - 20
بنابراین علائق ما با میراثهای ماندگار این دیار کهن از رهگذر زبان فارسی حاصل شده است. به هر حال زبان فارسی به عنوان زبان معیار نقشهایی چون: » نقش متحد کننده، نقش متمایز کننده، نقش اعتبار دهنده و نقش مرجعیت را به عهده دارد.« - صادقی، - 31 :1370 پس صیانت از آن و جلوگیری از لغزشهای گفتاری و نوشتاری که به طور طبیعی در رسانههای رسوخ پیدا کرده است، وظیفه همه به ویژه متولیان امر زبان فارسی است.در این نوشته در پی پاسخ به این پرسشها هستیم: چه آسیبهایی از طریق رسانهها زبان فارسی را تهدید میکند؟ راهکارهای مقابله و اصلاح آن کدام است؟
پیشینه پژوهش:
دربارهی زبان فارسی و رسانهها مقالات زیادی نوشته شده است از جمله: »زبان رسانهها« از احمد سمیعی گیلانی، »فرهنگستان و رسانه ملی« مریم سادات غیاثیان، محمود ظرایف، »واژهگزینی و اصطلاحشناسی علمی در زبان فارسی، آسیبها و راهبردها« منوچهر دانشپژوهان و همچنین مجموعه مقالات از کتاب »زبان و تفکر« از محمدرضا باطنی و »مجموعه مقالات سمینار زبان فارسی و زبان علم« زیر نظر علی کافی و... مطالبی به صورت پراکنده نوشته شده است. در این پژوهش ضمن ارجاع و استناد به برخی از نوشتهها، تلاش شده است از منظری جدید به این مبحث توجه شود.
ضرورت تحقیق:
از آنجایی که رسانهها به عنوان نهادهای آموزشی غیر رسمی، بیشترین تأثیر را بر زبان فارسی دارند، و در واقع، گاه الگوی مخاطبان به شمار میآیند، بنابراین تبیین جایگاه رسانهها به عنوان عواملی که باعث استعلا یا انحطاط زبان میشوند، بسیار مهم است.
روش پژوهش:
مهمترین دادهها در این پژوهش، بررسی منابع مرتبط با موضوع است. روش خاص آن توصیفی- تحلیلی است که با تحلیل شواهد درون متنی به روش کتابخانهای انجام گرفته است.
-1آغاز بحث:
زبان فارسی پدیدهای است بسیار کهن که از گذشتهی دور با فراز و فرودهایی، نسل به نسل به ما رسیده است و در میان ما به عنوان یک ملّت پیوستگی و اتحاد ایجاد کرده است. این زبان مثل هر زبان دیگری دارای قالب، چارچوب و ویژگیهایی مختص به خود است و مثل هر پدیده زنده رشد میکند، امّا این رشد باید در مسیر درست و سازگار با ساختار آن اتفاق بیفتد. در دوران معاصر، رسانههای همگانی، نقش مهمی را در گفت و شنود ملّی و در سرنوشت زبان فارسی ایفا میکنند، برخی آنها را مروج سادهنویسی و حتّی فراتر از آن ملّی کردن زبان فارسی را از دستاوردهای زبان فارسی میدانند.
آنها امروزه گویی جای مدرسه و معلّم را به نوعی پر کردهاند. »در واقع، رسانهها بسیاری از سلسله مراتبها و فاصلهها را از میان برداشتهاند و دسترسی به منابع اصلی را آسانتر کردهاند و این مهمترین خصلت رسانههاست، لذا هرگونه بیتدبیری یا خوشتدبیری در استفاده از آنهاتواندمی آثار کاملاً مخرب یا کاملاً سازنده بر جای گذارد.« - حیدرزاده، - 503 : 1372 رسانهها به عنوان نهاد آموزشی که توجه عموم را به خود معطوف داشتهاند، در ترویج درست و سالم زبانفارسی، وظیفه خطیر و بزرگی بر عهده دارند. »
کلام عمدهترین ابزار رادیو و روزنامه و تلویزیون است و همه اینها در هر شبانه روز مدتی با اکثریت عظیمی از مردم سخن میگویند. با توجه به این واقعیت تلخ که شمار بیسوادان در کشور ما بسیار است و نظام آموزشی ما، آموزش زبان فارسی به نحو ابتری صورت میگیرد و دانشآموختگان ما زبان فارسی را خوب نمیآموزند و مهارتی در به کارگیری آن کسب نمیکنند تا چه برسد به بیسوادان ما، کیفیت زبان رسانههای همگانی آنان را به سهولت تحتتأثیر قرار میدهد و خواه ناخواه به الگوبرداری و پیروی وامیدارد.« - ایرانی، - 167 : 1372
میدان عمل رسانهها در گسترش زبان فارسی بسیار وسیع است و در آموزش زبان بسیار مؤثر هستند، همین وسعت، خطرات و آسیبهای جبرانناپذیری را برای زبان فارسی به وجود میآورد.
پیشبرد درست آموزش زبان فارسی در رسانهها به توجه بیشتر مسئولان بستگی دارد. رسانهها بخصوص رادیو و تلویزیون وسایلی هستند که همه مردم چه قشر بیسواد و چه باسواد با آنها سرو کار دارند و کلام ابزار اصلی این رسانههاست، بنابراین تأثیر مثبت و یا منفی رسانهها بر زبان ماندگار است و توجه بیشتر رسانههای کشور به زبان فارسی که از هویت و فرهنگ و تفکر ایران جدا نیست، بسیار مهم است، و باید سلامت زبان را در اولویت برنامه-های خود قرار دهند. »
در حقیقت برای حفظ و پیوستگی زبان و فرهنگ باید کاری کرد که رشته پیوند نگسلد، و این وظیفه در درجه اول بر عهده نهاد آموزشی است. رسانههای گروهی یکی از مهمترین بخشهای این نهادند، اگر درست عمل کنند میتوانند به استمرار، نسل جوان را با سوابق فرهنگی در تماس نگه دارند.« - سمیعیگیلانی، - 182 : 1347 زبان و فرهنگ مکمل هم هستند و برای این که این دو از هم فاصله نگیرند باید زبان را درست به کار برد و بزرگترین وظیفه را در پیشبرد این هدف رسانهها بر عهده دارند که توجّه عموم معطوف به آنهاست و تأثیری که بر فرهنگ و زبان میگذارند اگر نادرست باشد به آسانی قابل اصلاح نخواهد بود. »زبان اگر بخواهد برای رفع نیازهای فرهنگی کفایت نشان دهد ناگزیر باید امکانات بالقوهی آن را به فعل درآید.
برای این امکانات حد و حصری نمی-توان تصور کرد. اما غنی کردن زبان دو راه اصلی دارد: یکی تتبع در آثار گذشتگان، دیگری مایه گرفتن از زبان و فرهنگ مردم و از زبان محلی.« - همان - 184 / از آنجایی که عصر ما عصر ارتباطات است و شاید بتوان گفت روزی نیست که کسی با رسانه سروکار نداشته باشد، اگر این رسانهها در به کارگیری زبان سهلانگاری نشان دهند بیشترین آسیب را بر این زبان وارد میکنند. بنابراین میتاه آنها در زندگی مردم وظیفه آنها را در حفظ زبان و هویت ملّی بیشتر میکند.
زبان فارسی رمز اتحاد، یکدلی و زبان مشترک تمام اقوام ایرانی است. بنابراین ضرورت پاسداشت، تقویت و حمایت بیدریغ از آن، امروزه، بیش از هر زمان دیگری احساس میشود. »نقش رسانههای همگانی ایران در سلامت زبان فارسی مهمتر و مؤثرتر از نقشی است که رسانههای همگانی کشورهای پیشرفته در سلامت زبان ملّی خود دارند، زیرا در آن کشورها نظام آموزشی زبان ملّی را تا آن حد به مردم میآموزد و در به کارگیری آن ماهر میسازد که در برابر غلطها و کجسلیقگیهای احتمالی رسانههای همگانی ایمنی نسبی کسب کنند، حال آنکه در کشور ما چنین نیست.« - ایرانی، - 167 : 1372
-2انواع رسانههای همگانی - رادیو، تلویزیون، اینترنت، روزنامهها و مطبوعات و... -
رادیو و تلویزیون گستردهترین و وسیعترین میدان آموزش را در اختیار دارند. ابزار اصلی این رسانهها کلام است، البته تلویزیون علاوه بر گفتار با تصویر نیز قرین میگردد. مخاطب آنها همه اقشار جامعه اعم از باسواد و بیسواد هستند. بنابراین تأثیر آنها در فرهنگ و زبان فارسی غیرقابل انکار است. اینترنت هم یکی از این رسانههاست، »صاحبنظران و اندیشمندان در خصوص اثرات و تبعات آن به طور عام و تأثیرات هویتی آن به طور خاص به سه دسته تقسیم میشوند: دسته اول که اینترنت را ساختاری عینی و بیرونی و متعصب فرض میکنند که در چارچوب آن، ذهنیت افراد شکل میگیرد و کاربران را در سیطرهی خود قرار میدهد.
