بخشی از مقاله
چکیده
در دوره اسلامی، در چند مرحله زبان فارسی موردهجوم شدید زبانهای عرب و ترک و مغول قرار گرفت. با این همه، در دوره قاجار نیز زبان فرانسه بهصورت گستردهای وارد پهنه زبان فارسی شد. البته چگونگی ورود این زبان ها به ایران باهم متفاوت بود. سه مورد اول بهصورت نظامی بود، اما مورد چهارم، یعنی زبان فرانسه از راههای سیاسی-فرهنگی وارد پهنه زبان فارسی شد که چگونگی آن نیازمند بررسیهای گستردهتری است.در توضیح بیشتر باید گفت که در پی جنگهای روسیه و ایران، نیاز ایران به کمک فرانسه از یکسو و از سوی دیگر، روی آوری ایرانیان به فرهنگ و تمدن غرب، بهویژه فرانسه و نیز کوششهای فرانسویان برای گسترش زبان و فرهنگ خود در جهان، از جمله مهمترین عوامل نفوذ زبان فرانسه در ایران بهشمار میروند. در دوره قاجارها، زبان فرانسه در ایران تا آنجا پیشرفت که تبدیل به نخستین زبان خارجی در ایران گردید.
درنتیجه، هزاران واژه فرانسوی وارد زبان فارسی شده اند که بسیاری از آنها- بیآنکه معادلسازی شوند- همچنان در زبان روزمره ما بهکار میروند.ٌ بنابر آنچه گفته شد، این پرسش مطرح است که چه علل و عواملی سبب شدند که زبان فرانسه تا این حد وارد زبان فارسی شود؟ در این رابطه نخست باید اهداف و کوشش های نهادهای آموزشی و فرهنگی فرانسویان مانند، لازاریستها، آلیانس فرانسه و آلیانس یهود را برای ورود به ایران مورد مطالعه قرار داد. سپس باید زمینههای سیاسی- اجتماعی داخلی و نیز دیگر علل روی آوری ایرانیان به زبان فرانسه مورد مطالعه قرار گیرد. مجموعه این عوامل سبب شدند تا زبان فرانسه بیشترین نفوذ را در دوره معاصر- نسبت به دیگر زبانهای اروپایی- در زبان فارسی داشته باشد.
واژههای کلیدی: زبان فرانسه، مدارس، لازاریستها، آلیانس، قاجارها.
مقدمه
از دوره صفویه، بسیاری از مبلغان مذهبی، بازرگانان و گردشگران فرانسوی، در ایران رفت و آمد داشتنه اند. با این همه، در آن دوره، زبان فرانسه یا دیگر زبانهای غربی چندان در ایران رواجی نداشته اند. اما در دوره قاجارها بود که نفوذ زبان و ادبیات فرانسه در حیطه زبان فارسی بسیار گسترش یافت. در این رابطه، علل و عوامل سیاسی- اجتماعی گوناگونی نقش داشته اند. از این رو، این پرسش بنیادی در اینجا مطرح است که چه عوامل و ضرورتهایی سبب شدند که زبان فرانسه، در جامعه ایران عصر قاجار، به آن میزان گسترش یابد که تبدیل به نخستین زبان خارجی ایرانیان گردد و در نتیجه زبان فارسی را عمیقا تحت تاثیر قرار دهد ؟
در این رابطه، باید به عوامل سیاسی- اجتماعی تاثیرگذار در دو دوره عنایت بیشتری داشت: نخست در دوره محمد شاه 1250-1264 - ق. - . در این دوره، تعامل آزادمنشانه محمد شاه با اقلیتهای مسیحی، ظهور آرمان های نوگرایانه که روی به سوی فرنگ داشته اند، شرایط سیاسی-اجتماعی حاکم و روی آوری شاه و بسیاری از شاهزادگان و اعیان به زبان فرانسه، بستر چنین نفوذی را فراهم کرده بودند. دوم، دوره ناصرالدین شاه 1264-1313 - ق. - و پس از آن، که شور و شوق نوگرایی در جامعه شدت بیشتری یافت و سبب روی آوری فزاینده ایرانیان به زبان های فرنگی، بهویژه زبان فرانسه گردید که زبان فرهنگی- سیاسی آن روزگار نیز بهشمار می رفت. به عبارت دیگر، این زبان هم زبان »روسو« و »ولتر« و »دانتون« و »روبسپیر« بود، و هم زبان دیپلماتیک جهان آن روز که از این دیدگاه نیز برای دولتمردان ایران اهمیت ویژهای داشته است.
اهمیت زبان فرانسه در آن روزگار چنان بود که حتی در مدارسی که روس ها و انگلیسی ها بر پا کرده بودند، برای جذب شاگردان بیشتر، ناگزیر فرانسه را به عنوان زبان خارجی تدریس میکردند.گذشته از این ها، مجموعهای از نهادهای نوین آموزشی و فرهنگی فرانسه زبان که در دوره قاجارها در ایران پاگرفته بودند، نقش بسیار مهمی در گسترش آموزش زبان و ادبیات فرانسه داشته اند. این نهادها را نیز میتوان به دو دسته عمده تقسیم کرد: یکی، نهادهای آموزشی که فرانسویان تاسیس کرده بودند، مانند مدارس کاتولیک ها - لازاریست ها - ، مدارس آلیانس فرانسه و مدارس آلیانس یهود. دیگر، مدارس نوین دولتی و خصوصی که ایرانیان تأسیس کرده بودند و در آن ها نیز زبان و ادبیات فرانسه تدریس میشد مانند دارالفنون و مدارس رشدیه. بنا بر آنچه گفته شد، در این پژوهش کوشش بر این است که نقش و کارکرد عوامل و نهادهای یاد شده، در گسترش زبان فرانسه در ایران، مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.
الف- نقش ایرانیان در گسترش زبان و ادبیات فرانسه
در دوره قاجارها، بسیاری از دولتمردان و دانشآموختگان نوگرا، راه برونرفت از بنبست های سیاسی- اجتماعی را رویآوری به فرنگ میدانستند. رویکرد به فرنگ را، نخست باید از پیامدهای شکستهای ایران از روسیه، در 1227 - 1812 ق. - و 1242 - 1826 ق. - بر شمرد که افزون بر بحرانهای سیاسی- اقتصادی، بحران هویت نیز آفرید. بهعنوان مثال، برخی از نوگرایان چون طالبوف، راه برونرفت از بنبست های سیاسی و فرهنگی را در برپایی مدارس نوین وآموزش زبانهای فرنگی میدانستند. وی نوشت: »ایجاد مدرسه، از نان شب واجب تر است«، زیرا هرکس پای به مدرسه گذارد، »در سال هفتم، پرده از چشم او بر افتد.« سپس میافزاید: از کجاست که امروزه، »کشور دیگری که به اندازه ما نفوس دارد، سی هزار مکتب و مدرسه دارد، اما ما ده مکتب مقدمات و ده کتاب اطفال نداریم« - آدمیت، . - 80 :1363
یحیی دولت آبادی نیز، در دیباچه »مکتوب به آکادمی« فنلون، در راه پیشرفت وطن، به اهمیت زبانهای فرنگی و فارسی تکیه داشت. وی نیز بر این باور بود که ایرانیان برای این که بتوانند به دانش و علوم جدید راه یابند، ناگزیرند زبانهای فرنگی را بیاموزند - فنلون، :1311 دیباچه - .بدین سان، برای ایرانیان، دست یافتن به زبان فرنگی، بهویژه فرانسه که زبان »روسو« و »ولتر« هم بود، ابزاری برای دست یافتن به دانش و مدنیت جدید انگاشته می شد. در همین راستا، گرایش ایرانیان به مدارس فرانسوی از چند بابت بود: یکی این که به خطا یا به درست، فرانسویان را در سیاست های استعماری روس و انگلیس سهیم نمیدانستند. دیگر این که فرانسویان را وارثان بیچون و چرای اندیشههای عصر روشنگری و انقلاب کبیر می دانستند - ناطق، . - 9 :1375
از این رو، نه تنها پیدایش این مدارس را خوشآمد گفتند؛ بلکه در آستانه مشروطیت، خود نیز به برپایی آموزشکدههایی با همان الگوی مدارس فرانسوی برآمدند.ازسوی دیگر، روی آوری بسیاری از شاهزادگان و حاکمان وقت- به دلایل سیاسی و یا علاقه شخصی- به زبان و ادبیات فرانسه، درگسترش آن مؤثر بودند. برای نمونه، ملک قاسم میرزا حاکم اورمیه، از دوستداران زبان و ادبیات فرانسه بود. وی این زبان را نزد آموزگار خصوصیاش »مادام دولا مارینیه« آموخت که در زمان عباس میرزا، برای آموزش زبان فرانسه به فرزندانش، به تبریز دعوت شده بود. در نتیجه، محمد شاه 1250- 1264 - ق. - نیز که پرورده این بانوی فرانسوی بود، فرانسهدوست بار آمده بود.
وی حتی به جای پزشکان انگلیسی، پزشکان فرانسوی را بهخدمت گرفت و گروهی را نیز به فرانسه اعزام کرد که در میان آنان کسانی چون میرزا ملکم خان، میرزا حسین خان سپهسالار و یحیی خان مشیرالدوله دیده میشدند - ناطق، . - 105 -107 : 1989اما مدارس نوینی را که ایرانیان تأسیس کرده بودند، نقش مهمی در گسترش زبان فرانسه داشتند. در میان مدارس نوین دولتی، دارالفنون نخستین مدرسهای بود که در سال 1266 قمری تأسیس شده بود و زبان فرانسه را نیز آموزش میداد - آدمیت، /457 :1356 احتشام السلطنه، -9 :1367 . - 27 همچنین، مدارس نوینی که به کوشش میرزاحسین خان سپهسالار در ایران پا گرفته بودند، زبانهای خارجی، بهویژه فرانسه را نیز آموزش میدادند. وی حتی در اندیشه برپایی »لیسه«
