بخشی از مقاله
چکیده
در طراحی شهری و در فرآیند بهبود کیفیت محیط، ارتقا کیفیت بصری-کالبدی عرصه های عمومی شهر از جایگاه والایی برخوردار است. لذا طراحی آگاهانه و ارتقا کیفیت بصری در عرصه های عمومی شهری ، بر میزان امید به زندگی شهروندان نقشی غیر قابل انکار دارد. در این نوشتار به منظور شناخت و ارائه اصول حاکم بر طراحی آگاهانه و هدفمند در طراحی شهری، از طریق روش توصیفی و تحلیل محتوایی مرور متون و استفاده از اسناد تصویری، به باز شناخت ویژگی های مشترک طراحی شهری پرداخته شده است. همچنین جایگاه زیبایی بصری در تحقق اهداف و مبانی نظری طراحی شهری و تاثیر آن بر میزان امید به زندگی شهروندان مورد تدقیق قرار گرفته است. نتایج حاصل از این پژوهش ارائه معیار هایی نظیر ضرورت توجه به ساخت و سازها، کاربری ها، دسترسی های شهری و اختلاف سطح ها، محصوریت مطلوب، توجه به مکان رفتارها در طراحی شهری و افزایش امید به زندگی آنان خواهد بود.
کلمات کلیدی: زیبایی شناسی بصری،طراحی شهری،آلودگی بصری،منظر شهری
-1 مقدمه
زندگی شهری برخلاف زندگی ساده روستایی از زیبایی های طبیعی تهی است. فضاهای شهری به خودی خود دارای زیبایی بصری نیستند و این در حالی است که انسان نیاز مبرمی به وجود نظم و زیبایی در محیط زندگی خود دارد. بنابراین چنانچه فضای بی روح شهر و روحیه زیبایی پرستی انسان را در کنار هم قرار دهیم به اهمیت عامل تعیین کننده ای به نام مبلمان شهری پی می بریم. اگر یکی از نیازهای شهری را داشتن مبلمان و اثاثیه متناسب با سیمای شهر بدانیم، می توانیم مبلمان شهری را به تجهیزاتی شامل تیرهای برق، نیمکت ها، باغچه ها، کف فرش ها، کیوسک ها، شیرهای آتش نشانی، تابلوهای تبلیغاتی، وسایل تفریحی پارک ها، سطل زباله ها، مجسمه ها و حصارها تعمیم دهیم. اگر معیارهای لازم در طراحی شهری رعایت نشود، شهروندان فقط فعالیت های ضروری را انجام می دهند، در حالی که در فضای مطلوب شهری، شهروندان علاوه بر اینکه به فعالیت های ضروری می پردازند، به حضور در محیط کوچه و خیابان نیز تمایل زیادی نشان می دهند و چه بسا که پیاده روی را به عبوری سریع با اتومبیل ترجیح دهند.
علاوه بر این، باید توجه داشت که با گذر زمان و پرجمعیت تر شدن شهرهای ما آشفتگی، ناهمگونی و بیگانگی فضاهای شهری هم بیشتر می شود. مردمی که برای بهره جستن از اقتصاد و خدمات برتر این شهرها در آنها ساکن می شوند، در ظاهر به این مشکلات عادت می کنند، اما در واقع تحت تاثیر رفت و آمد در اینگونه فضاهای شهری بتدریج پریشان خاطر، کج خلق و مردم گریز شده و کار به جایی می رسد که پیمودن مسیرخیابان ها و استفاده از وسیله نقلیه برای آنان آزار دهنده شده و در نتیجه، لذت بهره مندی از امکانات شهری در کام آنان تلخ می شود. در این نوشتار، ابتدا به بررسی مفاهیم و تعاریف اولیه زیبایی بصری شهری پرداخته و سپس به ارتباط زیبایی بصری و میزان امید به زندگی و تاثیرات آن بر زندگی شهروندان خواهیم پرداخت.
-2 مفهوم سیما و منظر شهری
آدمی از همان ابتدای پیدایش جوامع و مراکز زیستی اولیه برای پاسخ به یکی از اساسی ترین نیازهای طبیعی وفطری خویش تلاش کرده، محیط ساخته شده ی خود را تحت نظم و کنترل درآورد - بحرینی، - 36:1371 به علت وجود بار معنایی و کاربردی مشترک بین سیما و منظر شهری، گاه امکان اشتباه در درک درست و تفکیک این دو اصطلاح وجود دارد؛ آن گونه که هنوز هم در برخی مجامع داخلی، سیمای شهر از منظر شهری اشتباه تلقی می شود؛ در حالی که منظر شهری یک منظر عینی از شهر است که اجزای آن را عناصر ملموس و می توان به عنوان سیمای شهر تعریف نمود .از این رو، سیمای شهری به معنای منظر ذهنی از شهر است؛ و این ذهنیت از طریق ادراک و پردازش منظر عینی در ذهن انسان شکل می گیرد - محمودی، - 28:1389 سیمای شهر به تمام عواملی از شهر که به دیده می آیند و چشم قادر به تماشای آن هاست، اطلاق می شود .این عوامل به صورت انفرادی و در حالتی پیوسته و دسته جمعی عمل می کنند - لینچ، - 23:1385
یک شهر درست مثل یک تابلوی نقاشی است، با این تفاوت که به اندازه ی نصف یک اثر هنری به آن پرداخته می شود و برای نصف دیگر آن باید این اثر را مانند یک گیاه دانست که نسبت به شرایط محیط زیست خود نیاز به قوانین و قواعد رشد دارد . منظر شهری به عنوان مفهومی از شهر که توسط شهروندان و بر اساس تجربه ی آنها از مکان پدید می آید، پدیده ی سیالی است که با شناخت تجربه ی ساکنان از فضای شهر شکل می گیرد و مهم ترین نقش آن فراهم آوردن امکان قرائت کلیت شهر به مثابه ی یک متن است. فهم منظر شهری مانند نظامی از نشانه ها که قادر به پیام رسانی در زمینه های گوناگون باشد، امکان قرائت و خوانش متن شهر و کشف یا تأویل معانی آن را فراهم می آورد - سلطانی، - 2:1380 از این رو، طبق این تعریف در مدیریت و ساماندهی منظر شهر باید آن را از دید شهروندان و مردم دید نهصرفاً طراحان . بنابراین، در یک تعریف کلی می توان گفت: منظر شهری مجموعه ی عناصر و کیفیت محیطی از سازمان بصری شهر است که در زمان و مکان توسط ناظر تجربه می شود.
-3 سیمای شهرهای معاصر در ایران
امروز بیش از هر زمان دیگر در شهر ایرانی با هجوم آشفتگی در جنبه های گوناگون سیمای شهری از کالبد ساختمان ها تا فعالیت ها و رفتارهای انسانی در محیط شهر مواجه هستیم . شهر امروز ایرانی به طور عام، برخاسته از محیط طبیعی، فرهنگی، تاریخی و اجتماعی سرزمین بستر خود، در شرایط تأثیر متناسب و هماهنگ این عوامل، نسیت - فکوهی،. - 48:1383 شهرسازی معاصر با ظهور مدرنیته و تأثیر پذیری از آن با پشت کردن به مبانی معماری و شهرسازی ایرانی از یک سو، و عدم درک صحیح ماهیت برون گرای معماری غرب از سوی دیگر، موجب پیدایش شهرهایی بدون هماهنگی در بدنه شهری و حتی هر چند مختصر در سطح ابنیه ی مجاور با یکدیگر نسبت به فضای معابر است - کاظمی،. - 52:1388
در شرایط حاکمیت نگاه اقتصادی به شهر و تحت تأثیر انواع نابسامانی ها در حوزه های مدیریتی و سیاستگذاری، شهر امروز هماهنگی با ویژگی های سرزمینی مکان خود را به طور عمده به فراموشی سپرده است . با این شرح، سیمای شهر معاصر که خود مخلوق روابط متقابل، پیچیده و چند سویه ی عوامل مؤثر در شهر است، بیش از هر مفهوم دیگر بی تناسبی و نا هماهنگی عوامل بنیادی و ریشه ای تأثیر گذار بر شهر، در غیاب ارزش های اجتماعی ناظر به حقوق شهروندی، مسئولیت های شهروندی و قوانین و مقررات کارآمد مبتنی بر کیفیت انسانی است. مظاهر نابسامانی و آشفتگی سیمای شهر در ابعاد کالبدی، فضایی، فعالیت ها و رفتارهای انسانی و عوامل موجود آن است که به برخی از آنها به مثابه ی نمونه اشاره می شود:
-عدم هماهنگی با زمینه
-عدم کارایی
-انواع آلودگی های زیست محیطی
-عدم بهره گیری مناسب از منابع ارزشمند بصری
-عدم بهره گیری از تأثیر عناصر متنوع طبیعی درسیمای شهری
-عدم توجه به معیارهای اولیه ی زیبایی شناسی
-تنوع بیش از حد و آزار دهنده
- عدم وجود ایمنی در فضاهای شهری.
-4 زیبایی شناسی در منظر شهری
نیاز به زیبایی جزء ناشناخته ترین نیازها می باشد،" مازلو " معتقد است که این نیاز در بعضی افراد وجود دارد.اینگونه افراد با دیدن زشتی، بیمار می شوند و با قرار گرفتن در محیطی زیبا، بهبود می یابند .این حالتتقریباً به طور عام در کودکان سالم دیده می شود. در تعریف این نیاز سه موضوع ارزش، لذت و تعجب مهم است. نکته ای که باید در مبحث زیبایی شناسی مورد توجه قرار بگیرد تنوع طلبی است. انسان از یکنواختی محیط، احساس رکود و افسردگی می نماید .اگرچه محیط او زیباترین منظره یا اثر هنری باشد. چنانکه نگهبانان آثار هنری که مأموریت نگهداری دائمی از آنها را دارند، از تماشای آن آثار لذتی نمی برند.
جای تردید نیست که هر انسانی و هر قوم و ملتی از انسان ها با نظر به چگونگی تفسیر و توجیهی که درباره حیات خود دارند و با نظر به فرهنگی که در آن زندگی می کنند حقایقی را به عنوان آرمان ها و ایده های اعلاء برای خود پذیرفته اند. این آرمان ها و ایده ها اگر از سنخ عظمت های معقول مانند: عدالت و آزادی و نظم و صدق و اخلاق و فداکاری و سایر تجلیات تکاملی روح بوده باشند، تحقق و انطباق آنها در زندگی عینی انسان ها، زیبایی عقلانی نامیده می شود و اگر از سنخ ترکیبات و کیفیات محسوس باشند، زیبایی حسی نامیده می شود - پاکزاد،. - 35:1385 درک زیباشناسی از محیط شهری اساساً بصری و وابسته به زیبایی است، با وجود این تجربه، محیط های شهری همه حس های ما را در بر می گیرد و در بعضی شرایط شنوایی، بویایی و بساوایی می توانند مهمتر از بینایی باشند .
چنانکه "ون میس " از طراحان درخواست میکند، که به ما اجازه دهید که سعی کنیم انعکاس فضاهایی را که طراحی می کنیم تصور کنیم. بوهایی که بوسیله مصالح ساطع می شود یا فعالیت هایی که آنجا اتفاق می افتد و لمس تجربه ای که آن فضاها ایجاد می کنند. درک بصری از محیط های شهری محصولادراک و تشخیص است و آن چیزی است که ما را برمی انگیزد که درک کنیم، چطور آنها را درک کنیم، چطور اطلاعات جمع آوری شده را تفسیر و قضاوت کنیم و چطور فضا در ذهن ما جذاب به نظر می رسد. چنین اطلاعاتی بیشتر، از اینکه ما چه
