بخشی از مقاله
چکیده
مقام معظم رهبری بهویژه در دهه اخیر بارها در سخنرانیهایشان عبارت »جوان مؤمن انقلابی« را به کار بردهاند و با تبیین ویژگیهای آن، الگوی تراز جوان در جمهوری اسلامی ایران را به تصویر کشیدهاند. هدف این پژوهش دستیابی به شاخصهای طلبه جوان مؤمن انقلابی است؛ ازاینرو با تحلیل محتوای کیفی سخنان مقام معظم رهبری، نخست شاخصهای »جوان مؤمن انقلابی« استخراج و دستهبندی شده و سپس بر پایه آن و بر اساس مدل شاخصنگاری اسلامی، شاخصهای »طلبه جوان مؤمن انقلابی« در سطوح بنیادی، ابعادی و کیفی تعریف شده است. نتیجه آنکه 42 شاخص در سه مقوله جوان، مؤمن و انقلابی برای »طلبه جوان مؤمن انقلابی« به دست آمده است که میتواند دستمایه سیاستگذاری و برنامهریزی فردی، اجتماعی و مدیریتی طلاب جوان قرار گیرد.
مقدمه
در چند سال اخیر رهبر انقلاب در سخنرانیهای خود به مناسبتهای گوناگون و برای مخاطبان مختلف بهویژه برای جوانان دانشجو و طلبه بهتفصیل درباره ویژگیهای جوان مؤمن انقلابی بحث کردهاند تا جوانان و مسئولان با الگوی تراز جوان در جمهوری اسلامی ایران بیشتر آشنا شوند. در عین حال که این سخنان، عامه جوانان را در بر میگیرد، به صورت خاص طلاب جوان را که بخشی از جوانان کشورند، نیز شامل میشود.
ازاینرو از یک سو مخاطب این سخنان مسئولان مدارس و حوزههای علمیه هستند و از سوی دیگر طلاب جوان. وظیفه سیاستگذاری و برنامهریزی برای تربیت طلاب جوان بر اساس دیدگاههای مقام معظم رهبری بر عهده مسئولان حوزه است و نخستین گام سیاستگذاری و برنامهریزی، تعیین و تعریف شاخصهاست که استخراج شاخصهای »طلبه جوان مؤمن انقلابی« بخش کلیدیِ آن شاخصهاست؛ از سوی دیگر طلاب جوان امروز که خود را پیرو ولایت میدانند، علاقهمندند خود را بر اساس مطالبه رهبری، به عنوان یک طلبه جوان مؤمن انقلابی تربیت کنند و نخستین گام تربیت، تعیین و تعریف اهداف و شاخصهاست که گرانیگاه آن، شاخصهای طلبه جوان مؤمن انقلابی است.
علیرغم انبوه بیانات جامع، شفاف مقام معظم رهبری در طول سه دهه گذشته، متأسفانه هنوز سندی درباره شاخصهای طلبه جوان مؤمن انقلابی تهیه و تدوین نشده است تا دستمایه سیاستگذاران و بنمایه برنامه اقدام طلاب جوان قرار گیرد. این پژوهش با هدف دستیابی به شاخصهای گوناگون طلبه جوان مؤمن انقلابی سعی کرده است به مسائل زیر پاسخ دهد: بر اساس دیدگاه مقام معظم رهبری، طلبه جوان مؤمن انقلابی چه شاخصهایی دارد؟ انواع این شاخصها چیست؟ شاخصهای بنیادین که نقش کلیدی دارند، کداماند؟ چه نسبتی میان این شاخصها برقرار است؟ شاخصهای بنیادی، ابعادی و کیفی بر اساس چه معیاری دستهبندی میشوند؟ هر یک از این شاخصها، در نظام شاخصنگاریِ طلبه جوان مؤمن انقلابی چه وزن، نقش و جایگاهی دارند؟
.1 روششناسی
در این پژوهش از ترکیب دو روش کیفی با لحاظ اصول و قواعد هر یک استفاده شده است. نخست بر اساس روش تحلیل محتوای کیفی، سخنان مقام معظم رهبری، تحلیل و دستهبندی شدهاند و سپس با بهرهگیری از روش شاخصنگاری اسلامی، همراستا با مفهومپردازی و مقولهبندی در روش تحلیل محتوا، شاخصهای بنیادی، ابعادی و کیفی شاخصنگاری جایابی شدهاند. بر پایبست این دو روش، نخست سخنان مقام معظم رهبری درباره جوان مؤمن انقلابی از پایگاه رهبری استخراج و سپس با کمک نرمافزار «maxqda» کدگذاری و مقولهبندی شدهاند و سپس نتایج بر اساس اصطلاحات شاخصنگاری معادلیابی و بازتعریف شده و در سه سطح شاخصهای بنیادی، ابعادی و کیفی دستهبندی و مستندسازی شدهاند.
.1-1 روش تحلیل محتوای کیفی
این پژوهش بر اساس روش تحلیل محتوای کیفی - Qualitative Content Analysis - سامان یافته است. این روش شامل تحلیل نظاممند متون است که با هدف تقلیل دادهها، سازماندهی دادهها و تسهیلکننده توسعه نظریه صورت میگیرد - مهرداد و دیگران، 1392، ص - 32؛ روشی پژوهشی برای تفسیر ذهنی محتوای دادههای متنی از طریق فرایند طبقهبندی نظاممند کدها و شناسایی مضامین و الگوهاست . - Hsieh & Shannon, 2005 - هدف تحلیل محتوا، فراهمآوردن شناخت، بینشی نو و تصویری از واقعیت است - کریپندورف، 1383، ص. - 25
درحقیقت پژوهشگر قصد دارد به لایههای پنهانی متن راه پیدا کند و به مراد واقعی تولیدکننده پیام دست یابد و بر اساس متن، خطوط فکری پدیدآورنده پیام را شناسایی کند و در این تجزیه و تحلیل اهداف، ارزشها، فرهنگ و تمایلات متن را بکاود و زمینه را برای فهم دقیقتری از متن فراهم سازد. پژوهشگر به بستر تولید متن و محیطی که متن در آن ظهور یافته و ارتباط میان شرایط و اوضاع محیطی با پیامهای متن نیز توجه میکند تا به تفسیری واقعگرایانه و نزدیک به مراد گوینده برسد.
این روش از شش مرحله تشکیل شده است: .1 انتخاب مسئله پژوهش؛ .2 گردآوری دادهها؛ .3 انتخاب واحد تحلیل؛ .4 مفهومسازی؛ .5 مقولهبندی؛ .6 تفسیر نتایج. نخست با مراجعه به پایگاه اطلاع رسانی مقام معظم رهبری بیانات ایشان مورد بررسی و مطالعه قرار گرفت و از میان آنها، 282 سخنرانی از تاریخ 1368/3/23 تا 1395/6/30 که با مسئله پژوهش، یعنی طلبه جوان مؤمن انقلابی مرتبط بود، انتخاب شد. سپس این بیانات به روش تحلیل محتوای کیفی و با استفاده از نرم افزار «Maxqda10» کدگذاری، مفهومپردازی و مقولهبندی شد. از مجموع 282 سخنرانی، 808 کد و مفهوم استخراج شد.
تحلیل محتوای کیفی دو فرایند عام دارد: واحدبندی - تجزیه - و مقولهبندی - ترکیب - . در واحدبندی، متن به واحدهایی از اطلاعات شکسته میشود که این واحدها، محور اساسی مقولات قرار میگیرند. در مقولهبندی، واحدهایی که در مفهوم مشابهی به هم مرتبطاند، به درون مقولات موقتی جمع میشوند - بیکمن و راگ، 1392، ص. - 337 بر این اساس نخست متن مورد تحلیل به سطوح خردی تقسیم میشود و سپس برای هر سطحی، واحدی تعریف میشود.
در این نوشته از میان واحدهای تحلیل، واحد مضمون - Theme - به عنوان واحد تحلیل انتخاب شده است. منظور از مضمون، معنای خاصی است که از یک کلمه یا جمله یا پاراگراف مستفاد میشود - معروفی و یوسفزاده، 1388، ص. - 136 یک مضمون میتواند در قالب یک کلمه، یک عبارت، یک جمله، یک پاراگراف یا کل متن ابراز شود . - Yan and Barbara, 2005, p.2 - با توجه به هدف و مسئله پژوهش، لازم است مفاهیم و معانی نهفته در سخنرانیهای مقام معظم رهبری درباره شاخصهای طلبه جوان مؤمن انقلابی استخراج و کدگذاری شوند که »مضمون« کاملاً با این هدف و مسئله انطباق دارد؛ سپس دادهها بررسی و کدگذاری میشوند. کد برچسبی است که به یک واحد معنایی داده میشود. کدها ابزارهای کوچکی برای نامگذاری، جداسازی، ترجمه و سازماندهی دادهها به شمار میروند.
با توجه به انتخاب واحد مضمون به عنوان واحد تحلیل، مضامین درون متن سخنرانیها، کدگذاری یا به تعبیر دقیقتر مفهومگذاری شدند. حاصل این مرحله ساخت مفهومهایی است که راه را برای مرحله بعدی، یعنی مقولهبندی هموار میسازد. مفهوم - Concept - بازنمایی انتزاعی یک رویداد، شیء یا عمل/ تعامل است که پژوهشگر حضور آن را در دادهها مهم یافته است - استراوس و کربین، 1394، ص. - 125 پس از مفهومپردازی - تحلیل مفهومی - ، نوبت به مقولهبندی میرسد.
فرایند مفهومسازی در مقولهبندی به شکل انتزاعیتر ادامه مییابد. مقوله، مفهومی انتزاعیتر است که برخی مفهومهای دیگر را در درون خود جای میدهد و استعداد توضیح آنان را دارد - همان، ص. - 135 تحلیلگر در همان مراحل اولیه پژوهش، مفهومی که از انتزاع بیشتری برخوردار است و میتواند بسان چتری برخی از مفاهیم دیگر را در زیر عنوان خود جای دهد و جریانها و ارتباطات مطرح میان آنها را تبیین کند، به عنوان نخستین مقوله پژوهش خویش بر میگزیند.
در مرحله بعدی تحلیلگر، از نو، کدها و مفاهیم جدا را در کنار یکدیگر قرار میدهد تا بر اساس ویژگیها و ابعاد مشابهشان در زیر یک مقوله گرد هم آیند؛ یعنی افزون بر تجزیه، ترکیب نیز اتفاق میافتد. در ادامه میکوشد با پروراندن هر مقوله، مقوله اصلی را به مقولههای فرعی متصل کند؛ اما لازم است مقولههای اصلی نیز به یکدیگر بپیوندند و طرح نظری بزرگتری را شکل دهند تا راه برای یکپارچهسازی و پالایش مقولهها و دستیابی به مقوله مرکزی که درحقیقت همان پاسخ مسئله اصلی است، هموارتر گردد.
در این مرحله سروکار پژوهشگر با متن سخنرانیها به پایان میرسد و پژوهش بر بررسی مفاهیم متمرکز میشود. هدف از این مرحله، کاهش مفاهیم است. پژوهشگر با مقایسه مفاهیم بهدستآمده مفاهیم مشابه و مشترک را حذف میکند و مفاهیمی که قابلیت اندراج در یکدیگر را دارند، در مفهوم بزرگتری به نام مقوله قرار میدهد. آخرین و مهمترین مرحله از تحلیل محتوای کیفی، گام تفسیر نتایج و استنباط است که بر اساس آن، رابطه مفاهیم با یکدیگر مشخص میشود - باردن، 1374، ص. - 133 در این مرحله تحلیلگر نتایج حاصل از پژوهش خویش، یعنی پاسخ مسئلههای تحقیق را گزارش میکند.
.1-2 شاخصنگاری
شاخص - Index - در لغت به معنای نمودارکننده، نشاندهنده یا نماینده بوده و در اصطلاح عبارت است از تغییری »کیفی« برای نظارت و پایش یا تغییری »کمی« برای اندازهگیری و پیمایش محیطی از ایده تا پدیده و از موضوع تا پیامد. هر شاخصی نماینده یک چالش اصلی یا فرصت و مشکل کلان یا مسئله خُرد انسانی و نشانی از یک نوید یا هشدار است - رضایی، . - 1388 در اینجا متناسب با مسئله و گستره این پژوهش و همپای اصطلاحات روش تحلیل محتوای کیفی، تنها از سه گونه شاخص سخن خواهد رفت و از سایر شاخصها صحبتی به میان نخواهد آمد.
.2-1-1 شاخصهای بنیادی
از این شاخصها به شاخصهای زیرساختی نیز تعبیر میشود که نمایانگر ارزشهای حاکم بر منظومه شاخصها- به شکل تعینی - یک به یک - یا تناظری- است. این دسته شاخصها، قائمه منظومه و اولین حلقه پیوند مبنا و بنای شاخصها محسوب میشوند. قائمهبودن شاخصهای بنیادی به ایفای نقش مرجعیت آنها برای سایر شاخصها باز میگردد که میتوانند گستره آنها را در چند عنوان مشخص و معنادار تحدید کنند.
در غیر این صورت نوعی آشفتگی آشکار در هر سه کارکرد »نمایش، پالایش و پیمایشگری« شاخصها رخ خواهد داد که درنتیجه محوربخشی به چنان گستردگیای بعید مینماید. شاخصهای بنیادی علاوه بر »ارزشنمایی« از فرهنگ دینی، به نقش »چالشنمایی« نیز میپردازند. از دیگرکارکردهای شاخصهای طبقه اول- که آیینه ارزشها نیز هستند- ترسیم چشماندازهای بلند مدت است؛ چشماندازهایی که برش زمانمند و مکانمند از آرمانشهر ارزشی است؛ ازاینرو هم رکن اصلی نظام شاخصها و هم پایه گردآوری و داوری اطلاعات مورد نیاز، شاخصهای بنیادی است.
.2-1-2 شاخصهای ابعادی
این شاخصها اولین طبقه شاخصهای مفسر درباره شاخصهای بنیادی، کلی و بالادستیاند؛ چراکه اجمال شاخصهای ارزشی دسته اول، در اولین مرحله توسط شاخصهای ابعادی، روشنی بیشتری پیدا میکند. طبعاً تعداد این شاخصها نیز از دسته اول بیشتر خواهد بود و در میانه هرم شاخصها جای میگیرند. این شاخصها علاوه بر روشنگری و اجمالزدایی، نمایانگر عناوین اصلی فرصتها، تهدیدها، ضعفها و قوتهای مسئله پژوهش نیز میباشند که برایند آنها به وحدت شاخصهای بنیادی که چالشنما بودند، ختم میشود - نیکمنش، 1390، ص. - 35
به زبان روش تحلیل محتوای کیفی، شاخصهای ابعادی، همان مقولههای فرعیاند که انتزاع بیشتری دارند و میتوانند سطح وسیعی از شاخصهای کیفی را در درون خود جای دهند. کارکرد اصلی شاخصهای ابعادی، دستهبندی نظری و دقیقتر شاخصهای کیفی است. البته ناگفته نماند که شاخصهای ابعادی، پیش از شاخصهای کیفی مشخص نمیشوند تا بر اساس آن، شاخصهای کیفی تدوین و جایابی شوند، بلکه پس از بهدستآمدن شاخصهای کیفی، شاخصها - مفاهیم - ی همگون و مشترک و نزدیک به هم در دستههایی قرار میگیرند و پس از آن، شاخصهایی که انتزاع بیشتری دارند، برای هر دسته انتخاب میشوند که شاخص ابعادی یا همان مقوله فرعی نامیده میشوند. نتیجه اینکه شاخصهای ابعادی از رهگذر پالایش و دستهبندی شاخصهای کیفی و از دل آنها به دست میآیند.
داوری نهایی و ارزشیابی کامل موضوعات و امور فرهنگی، توسط دسته اول صورت میگیرد؛ اما وجود این حلقه میانه از شاخصها که نه کثرت آزاردهنده دسته سوم از شاخصها را دارند و نه از اجمال ابهامزای دسته اول برخوردارند، نقش تعادلساز را در منظومه شاخصها بازی خواهند کرد. درنتیجه شاخصهای ابعادی از قابلیت بیشتری نسبت به شاخصهای بنیادی، در سنجش نهایی برخوردارند. منظور از شاخصهای ابعادی شاخصهایی است که ابعاد هر یک از مفاهیم سهگانه جوان، مؤمن و انقلابی را تفسیر میکنند.
.2-1-3 شاخصهای کیفی
شاخصهای کیفی به عنوان عناصر صف گردآوری اطلاعات و آمار عمل میکنند و بهتبع، بیشترین وزن از کارکردهای شاخص را به دلیل جایگاه ویژه سنجش بر عهده دارند. تعداد این شاخصها بسیار است و بسته به نیاز جامعه هدف و نوع کارکردها، حجم آنها تعیین میشود. شاخصهای خُرد نمایانگر ابعاد کیفی و کمی مسئله پژوهش هستند که در کنار فرصت و تهدیدنمایی شاخصهای ابعادی، چرخه روشنگری این منظومه را در پایینترین سطح، کامل میکنند.
شاخصهای کیفی، حد فاصل شاخصهای ابعادی و شاخصهای کمیاند. شاخصهای کیفی، در زیرشاخصهای ابعادی قرار میگیرند تا یک سطح از انتزاع آنان بکاهند. این کاستن در شاخصهای کیفی نیز ادامه پیدا میکند تا راه برای رسیدن به شاخصهای کمی یا همان سنجهها هموار گردد. شاخصهای کیفی که درحقیقت در جایگاه مفاهیم و مؤلفههای طلبه جوان مؤمن انقلابی قرار دارند، در ردهبندی شاخصنگاری در سطوح پایانی قرار میگیرند.
شاخص کیفی همان شاخص ابعادی با سطح انتزاع کمتری است که پژوهشگر را یک گام به سنجه، یعنی شاخصِ کمی نزدیکتر میسازد. در این پژوهش شاخصهای کیفی بهدستآمده از بیانات مقام معظم رهبری درباره طلبه جوان مؤمن انقلابی، پس از پالایش و طبقهبندی در سه دسته قرار گرفتند که با توجه به ماهیت مفهومی هر دسته، مفهومی انتزاعی برای هر دسته انتخاب و بدین ترتیب شاخصهای بنیادی، ابعادی و کیفی طلبه جوان مؤمن انقلابی روشن گردید.
.2 تحلیل محتوای کیفی سخنان مقام معظم رهبری درباره طلبه جوان مؤمن انقلابی
.2-1 مفهومپردازی
در مرحله نخست، بیانات مقام معظم رهبری مورد مطالعه و مفهومپردازی قرار گرفت و برای هر مضمونی، مفهومی انتخاب شد؛ سپس مفاهیم بهدستآمده مورد تحلیل مجدد قرار گرفت؛ بدین ترتیب که مفاهیم مشترک در کنار یکدیگر گذاشته شد و با عنوان مفاهیم فرعی تدوین گردید. سپس برای مفاهیم فرعی، مفهومی انتخاب شد تا همه آن مفاهیم فرعی را پوشش دهد که از آن با عنوان »مفهوم اصلی« یاد شده است.
