بخشی از مقاله
چکیده
در سالهای اخیر کیفیت مسکن مورد توجه بسیاری از پژوهشگران و صاحب نظران شده است. طراحی مناسب در نزدیکی مسکن شهروندان میتواند به بهبود رابطه شهروندان با فضای سبز و میزان استفاده آنها بیانجامد. زیباترین ترکیب مادی آب و گیاه در هنر باغسازی ایرانی نمایان میشود. گیاهان در باغ ایرانی از نظر محل قرارگیری بسیار قابل توجهند. همچنین محیط باغ ایرانی به طور همزمان به همه حواس پنجگانه میپردازد. اهداف تحقیق در این مقاله به این شرح بودند: شناخت عناصر فضایی باغهای ایرانی و چگونگی استفاده از آنها در مجموعههای مسکونی جهت دستیابی به آرامش و آسایش ساکنان مجموعههای مسکونی و شناخت معیارهایی در فضای سبز باغ ایرانی که می-تواند بر حواس پنجگانه انسان اثرگذار باشد.
با توجه به اهداف تحقیق، تحریک حس بینایی در باغ ایرانی به صورت: نمایش آب به صورت خطی، سطحی، حجمی، آبشار، فواره و جوی، انعکاس نور و ایجاد روشنایی بوسیله آب، تاکید بر محورهای عمودی دید با کاشت درختان مرتفع و ایجاد بدنه سبز، ایجاد تنوع رنگی در محیط با ترکیب گل و گیاه، ترکیب گوناگون از بافتهای ریز یا درشت گلها و گیاهان، ایجاد نظم و تقارن بصری، حس شنوایی به صورت: ایجاد انواع آواها و اصوات آب، جلب پرندگان، صدای حرکت باد در میان درختان، حس بویایی و چشایی به شکل: ایجاد رطوبت و بوی خاک، معطر ساختن فضا با گلها، گیاهان و میوهها، انواع میوه-ها با توجه به فصول سال و حس لامسه به صورت: بافتهای متفاوت گیاهان و گلها، سایه اندازی ایجاد میشود.
-1 مقدمه
شهرنشینی و توسعهی شهری از مهمترین پدیدههای دوران اخیر به شمار میآید - . - 12 با گسترش شهرنشینی، انسانها به تدریج از طبیعت دور شدهاند و تراکم بیش از حد جمعیت، گسترش نیازهای زیست محیطی، جسمی و روحی را در انسانها افزایش داده است. برای رفع این نیازها انسان شهرنشین اقدام به ایجاد باغها و فضای سبز مصنوعی در داخل شهرها کرده است. در واقع فضای سبز شهری نوعی از سطوح کاربری زمین شهری با پوشش گیاهی انسان ساخت است که واجد بازدهی اجتماعی و اکولوژیکی میباشد.
مهمترین تاثیر فضای سبز در شهرها تعدیل دما، افزایش رطوبت نسبی، لطافت هوا و جذب گرد و غبار است - . - 9 همچنین یکی از عوامل موثر در تأمین نیازهای اجتماعی و روانی شهروندان و تقویت همبستگی اجتماعی و نزدیکی با طبیعت به نحوه بهرهگیری از فضای سبز شهری مربوط میشود که نیاز به برنامه-ریزی و سیاستگذاری صحیحی دارد - . - 23 در برنامهریزی و مدیریت فضاهای عمومی از قبیل فضاهای سبز شهری، نیاز است که درک استفادهکنندگان از این فضاها در نهایت توجه، مورد ملاحظه قرار گیرد. زیرا استفادهکنندگان مناظر شهری انتظاراتی دارند که اگر با واقعیت هماهنگی نداشته باشد، منجر به ناسازگاری بین فضا و شهروندان می-شود.
همچنین ضرورت دارد که فضاهای سبز به نیازهای مراجعه کنندگان از گروههای مختلف - برحسب سن، جنس و ... - پاسخ دهند و باید طبق آن نیازها طراحی و اجرا شوند - . - 11 منظر شهری به دلیل ماهیت عینی و ملموس خود توسط حواس انسان قابل درک است. مهمترین حس از میان حواس پنجگانه در فهم و ادراک منظر شهری، حس بینایی است - . - 13 تمامی نظامهای موجود در طراحی منظر طبیعی ایرانی تأثیر مستقیم بر حواس پنج گانه انسان دارد و به طور هم زمان تحریک حواس را تشدید میکند.
عوامل تحریک کننده از جمله بازی با نور و سایه، عطر گیاهان، لمس خنکی هوا و شنیدن آوای طبیعت، حواس وی را تحت تأثیر قرار میدهد. این نظام در نهایت به تمرکز حواس، کسب آرامش و ایجاد فرصتی برای تأمل در انسان منجر میشود - . - 24 باغ ایرانی مجموعهای فرهنگی، تاریخی و کالبدی است که در آن آب، گیاه و ابنیه در نظام هندسی مشخصی با هم تلفیق شده و محیطی مطلوب، ایمن و آسوده برای انسان بوجود میآورند. گیاهان در باغ ایرانی گذشته از جنس و گونه، از نظر محل قرارگیری، طرح کاشت، زیبایی و سودمندی بسیار قابل ملاحظه هستند،
همچنین آنها با اهداف متفاوتی از جمله سایهاندازی، محصول دهی و تزیین باغ به کار میروند - . - 8 در عصر کنونی افزایش شتاب زندگی مدرن شهری، رشد و توسعه شهرها، زندگی آپارتمان نشینی و به خصوص زندگی در مجتمعهای مسکونی روز به روز در حال افزایش است. از بین رفتن پیوند نزدیک مسکن با طبیعت و بیهویتی معماری معاصر و کمبود شدید غنای فضایی و عدم تعلق به مکان در خانههای معاصر، اتفاقی است که به دلیل از بین رفتن جایگاه ارزشی فضای باز و عدم توجه به طراحی این فضا در مجموعههای مسکونی رخ داده است.
فضای باز مابین ساختمانهای مسکونی بستر پیوند ساکنان با طبیعت و محل گذران اوقات فراغت در مکان بیرونی بلافصل خانه است - . - 5 در واقع نیاز به وجود فضایی مکمل در کنار فضای داخلی آپارتمانها جهت پاسخگویی به نیازهای تفریحی، ایجاد رابطه مستمر با طبیعت ضروری است - همان، . - 16 در واقع زندگی در مجموعههای مسکونی تقاضای فضای سبز را برطرف نکرده است. فضاهای سبز واحد همسایگی به منظور تأمین محدوده مشخصی از فعالیتها در اوقات فراغت مانند بازی کودکان، ایجاد آرامش، برقراری روابط اجتماعی و ایجاد مناظر طبیعی زیبا طراحی میشوند. این فضاها میبایست در محلی با فاصله معقول قرار بگیرند و دسترسی آنها باید راحت و ایمن برای خانواده و فرزندانشان باشند - . - 3
-2 مبانی نظری پژوهش
-2-1 مجموعههای مسکونی
منشا مجتمعهای مسکونی با فرم امروزی را میتوان در دوران پس از انقلاب صنعتی یافت. در نیمه دوم قرن نوزدهم، از دست رفتن سلامت و بهداشت و بحرانهای مداوم و برخوردهای اجتماعی فراوان، متفکرین اجتماعی را وادار به اندیشیدن برای انتظام بخشی به وضعیت نامطلوب شهرها نمود. به عقیده این افراد، ایجاد تغییر و رسیدن به نظمی جدید در مقابل هرج و مرج موجود بر اساس شرایط جدید اجتماعی-اقتصادی ضروری بود و برای ایجاد این تغییر، تئوریهای این افراد بر مبنای نظم دادن به اسکان افراد به عنوان مهمترین اصل مورد توجه قرار گرفت.
در این راستا، تفکر ایجاد چندین کانون یا اجتماعات الگو که هدف اصلی آنها تامین بهداشت، سادگی، سلامت و ایمنی برای ساکنان بود، مورد توجه قرار گرفت - . - 17 در سالهای اولیه قرن بیستم گروهی از متفکران اروپایی تلاش کردند مسائل شهری را بدون احتیاج به تغییرات اساسی اجتماعی حل نمایند. در کنار انتشار اثر هاوارد در مورد باغشهرها، تونی گارنیه شروع به مطالعه ایده شهر صنعتی نمود. علاوه بر این، تفکرات لوکوربوزیه نیز تاثیر فراوانی بر تکامل مجتمعهای مسکونی گذارده است. به عقیده او الگوی مسکن کم طبقه که به معنی زندگی در خانه و زمین شخصی بود، باعث هدررفتن زمین میشد، در حالی که زندگی در ساختمانهای بلندمرتبهای که در میان فضای سبز پراکنده شدهاند، راهحلی کاراتر و بهتر در برنامهریزی کاربری زمین میباشد.
حرکت دیگری که در آغاز قرن بیستم گسترش پیدا کرد، خانهسازی برای گروههای کم درآمد اجتماعی به صورت کویهای مسکونی است. در این الگو برخلاف شکلگیری سنتی ساختمانها در کنار خیابان، بلوکهای ساختمانی به صورت عمود بر راستای خیابانها قرار میگرفتند. این گرایش یعنی استقرار منطقی بناها بر پایه نظریات شهرسازی، علاوه بر تامین محیط آرام، سعی در تامین نور و تهویه مناسب ساختمانها از طریق احداث آنها در ردیفهای موازی و تامین فضای باز و وسیع در بین بلوکهای ساختمانی داشت. در کنار این نظریات، در آمریکا از نخستین سالهای قرن بیستم کلارنس پری مشغول فعالیت روی مسائل واحدهایی متشکل از خانهها و تسهیلات خدماتی آنها بود.
وی نظریات خود را تحت عنوان واحدهای همسایگی منتشر نمود. بعد از جنگ جهانی دوم، نیازهای فوری سالهای بعد از جنگ و توسعه تکنولوژی در اروپا منجر به آن شد که فرصت تعمق و بررسی دقیق در الگوی مسکن مناسب شهری وجود نداشته باشد. در این میان اختصاص زمین به فضای باز و سبز و تامین خدمات کافی برای ساکنان مجموعههای آپارتمانی کاهش یافت و احداث مساکن بلندمرتبه با احداث تراکم شدت گرفت. در دهه 1970، با افول مکتب مدرنیسم، سبک جدیدی در شهرسازی و معماری ایجاد گردید که نقطه اوج این تفکرات نو در بیانیه کنگره جهانی معماران در سال 1976 در کانادا منعکس شد که برخلاف منشور آتن با اختصاص دادن محور کار خود به طراحی مسکن و فضای باز به موارد ذیل اتکا نمود:
· بایستی با ارتفاع کم تراکم بالا به وجود آورد.
· بایستی در طراحی مسکن به تامین فضای باز و سبز مناسب و مطلوب اهمیت بیشتری داد.
با پیدایش مفهوم توسعه پایدار و شهر پایدار، امروزه نظریاتی نظیر شهر فشرده، سیاستهای تحکیم شهری و عدم تمرکز متمرکز در کنار رویکردهایی نظیر ایجاد واحدهای همسایگی مطرح گردیدهاند. به طوری که در عصر حاضر، توسعه مسکونی در شهرها به معنای ایجادمحیطی مناسب برای سکونت بوده و دیگر صرفا به مفهوم تولید سقف و سرپناه نیست - . - 18
-2-2 فضای سبز شهری
تاکنون تعاریف متعددی از فضای سبز شهری ارائه شده است، از جمله: بخشی از سیمای شهر که از انواع گیاهان تشکیل شده است و فضای نسبتا بزرگی متشکل از گیاهان، با ساختاری شبه جنگلی و دارای بازدهی اکولوژیک معین و در خور شرایط محیطزیستی حاکم بر شهر میباشد. منظور از بازدهی محیط زیستی فضای سبز، کالا، خدمات یا ارزشهای اکولوژیکی هستند که به شهر و محیط زیست عرضه می-شوند - . - 20 همچنین به مجموعه فضاهای آزاد و سبزی که در داخل محیطهای شهری با اهدافی مشخص، برنامهریزی شده و عملکرد معینی بر عهده آنها نهاده شده باشد، عنوان فضای سبز شهری اطلاق میشود - . - 7 فضای سبز شهری، از دو جنبه میتواند مورد توجه قرار گیرد: -1 تاثیرات زیست محیطی فضای سبز بر شهرها -2 مکانی برای استفاده شهروندان - . - 1
-2-3 باغهای ایرانی- اسلامی
باغسازی از دیربازدر میان ایرانیان از جایگاه ویژهای برخوردار بوده است، به گونهای که ایرانیان را باید پایهگذار سبک خاصی از باغ آرایی و طراحی باغ در جهان دانست - . - 21 باغ ایرانی با اهداف کلی وصول همنشینی با طبیعت که به صورت کشش ذاتی در انسانها وجود دارد، محلی برای نشستن، آرامش و لذت بردن از رایحه، صدای پرندگان و آب و هوای تازه بوده است - . - 25 باغ ایرانی را میتوان به عنوان محیطی انسان ساخت که، فهم انسان را از محیط نمایان، تکمیل و نمادینه می-کند و معانی را گردهم میآورد، میتوان در نظر گرفت.
اما به این معنا که انسان ایرانی براساس امکانات و محدودیتهای محیط پیرامونش، نبود باغ را به عنوان فقدانی در طبیعت ایرانی، بدان اضافه کرده و درک خویش را از معنای بهشت و عالم مثالی به صورت نمادین در آن آزاد کرده است - . - 22 در واقع باغ ایرانی مجموعهای فرهنگی، تاریخی و کالبدی است که در آن آب، گیاه و ابنیه در نظام هندسی مشخصی با هم تلفیق شده و محیطی مطلوب، ایمن و آسوده برای انسان بوجود میآورند.
